SİBİRYA ARAŞTIRMALARININ UNUTULAN ÖNCÜSÜ: GERHARD FRIEDRICH MÜLLER

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 8, 617 - 624, 20.07.2022

Yusuf Akbaba

https://doi.org/10.53718/gttad.1120541

Öz

Alman kökenli bilim insanı Müller, orta sınıfa mensup, zengin ve entelektüel bir ailede dünyaya gelmiştir. I. Petro döneminde Alman-Rus bilim insanlarının ortak çalışmalar yapmaları ve bilhassa Alman bilim insanlarının Rusya'ya gitmeleri Müller'i de etkilemiş ve Müller lisans mezunu bir tarihçi olarak Rusya'ya gittikten sonra bilimsel çalışmalarının neredeyse tamamını orada yapmıştır. Kısa süre sonra girdiği ve uzun yıllar hizmet ettiği Petersburg Bilimler Akademisi'nde mühim görevler almıştır. Yine I. Petro döneminde başlayan keşif gezileri Müller'in asıl çalışma sahasını keşfetmesini sağlamıştır. Daniel Gottlieb Messerschmidt’in (1685-1735) Sibirya araştırmaları Müller’i etkilemiştir. Yine 1725 yılında I. Petro tarafından görevlendirilen Vitus Bering’in, Asya ve Amerika arasındaki kara ve deniz bağlantılarını bulmak için düzenlediği Birinci Kamçatka Keşif Gezisi de Müller’in Sibirya’ya olan ilgisini artırmıştır. Böylece Müller 1733 yılında yapılan İkinci Kamçatka Keşif Gezisi'ne başvurmuş ve kabul edilmiştir. Bu gezide çok sayıda malzeme toplayarak Sibirya halklarını tasvir etmiştir. Yaklaşık on yıl süren bu gezinin ardından Sibirya tarihi alanında eserlerini meydana getirmiştir. Bunlardan en önemlisi dört ciltten oluşan İstorii Sibiri adını taşıyan Rusça kaleme alınmış Sibir Tarihi’dir. Bu eserde, Yermak ile olan savaş ve Sibirya şehirlerinin inşası da dâhil Sibirya’nın eski çağdan XVIII. yüzyıla dek tarihi anlatılmıştır. Müller yaptığı çalışmalar ile Batı’nın araştırma metotlarını Rusya'da tatbik etmiş ve modern Rus tarihçiliğinin kurucularından olmuştur.
Müller’in çalışmalarının ardından Rusya'daki ilk etnografya müzesi ve etnografya kürsüsü tesis edilmiştir. Norman teorisi yine onun konferansından sonra Rusya'da büyük tartışmalara yol açmıştır. Tarihçilik dışında başka görevlerde de bulunmuş, II. Yekaterina döneminde rektörlüğe kadar yükselmiştir. Sibirya araştırmalarının öncü ismi Müller'in hayatı ve bilimsel kişiliği bilhassa Alman ve Rus tarihçileri tarafından incelenmiştir. Avrupa'nın geri kalanında Müller’e dair az sayıda müstakil bir çalışma bulunmaktadır. Türkiye’de ise bu konuda henüz müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Ancak Sibirya’daki Türk halklarına yönelik araştırmaların önünü açan ve seyrini değiştiren Müller'dir. Müller Rusya'da Sibirya Türklerine yönelik çalışmaların yöntemlerine tesir etmiştir. Zira Müller Türk ve Fin-Ugor halklarının maddi ve manevi yaşamları hakkında bilgiler toplayarak onların tarihî, coğrafi, kültürel ve dinî hususiyetlerini açıklamaya çalışmıştır. Bunun yanı sıra Sibirya’daki Türk halklarının Rusya İmparatorluğu’na sosyokültürel, siyasi ve iktisadi olarak eklemlenmelerine etki eden unsurları da araştırmıştır. Bu bakımdan Türkiye'de Müller'in bilimsel kişiliğinin ve çalışmalarının bilinmesi mühimdir.
Bu çalışmada Müller'in bilimsel kariyeri ilgili en önemli kaynak olarak otobiyografisinden yararlanılmıştır. Bunun dışında 20. yüzyılda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde yazılan biyografiler mühim yer tutar. Ancak bu biyografilerde Müller'in orta sınıfa mensup olduğu vurgulanmıştır. Bu konuda önyargılar göze çarpmaktadır. Norman teorisine şiddetli eleştiriler de biyografilerdeki sert ifadelerin oluşumuna tesir etmiştir. Bu bakımdan dikkatle incelenmiştir. Bunun tam aksi değerlendirmeler Alman bilim insanlarının yazdığı biyografilerde görülür. Bu biyografilerde Müller'in etnografya biliminin kurucusu olduğu ifade edilmektedir. Ancak Rusça kaynakların yeterince kullanılmadığı görülür. Bu bakımdan çalışmada biyografiler dikkatle değerlendirilmiştir. Doğrulanamayan bilgilere yer verilmemiştir. Böylece Müller’in hayatı, bilimsel faaliyetleri ve katkıları ortaya koymak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rusya, Etnografya, Kamçatka, Bilimler Akademisi

THE FORGOTTEN PIONEER OF SIBERIAN STUDIES: GERHARD FRIEDRICH MÜLLER ABSTRACT

Öz

Müller, a scientist of German origin, was born into a bourgeois, educator family. The joint studies of German-Russian scientists during the reign of Peter the Great, especially the fact that German scientists went to Russia, also influenced Müller. After Müller went to Russia as a graduate historian, he carried out almost all of his scientific studies there. He took important positions at the Petersburg Academy of Sciences, which he entered shortly after and served for many years. Also, the expeditions that started during the reign of Peter the Great enabled Müller to discover his main field of work. The Siberian studies of Daniel Gottlieb Messerschmidt (1685-1735) influenced Müller. Again in 1725, the First Kamchatka Expedition organized by Vitus Bering, who was commissioned by Peter I, to find the land and sea connections between Asia and America, also increased Müller's interest in Siberia. Thus, Müller applied for the Second Kamchatka Expedition in 1733 and was accepted. In this trip, he collected many materials and described the people of Siberia. After this trip, which lasted about ten years, he created the most important works in the field of Siberian history. The most important of these is Istorii Sibiri, which consists of four volumes. In this work, the war with Yermak, the construction of Siberian cities, including the construction of Siberia from ancient times to XVIII. Century has been told. He applied the research methods of the West in Russia and became one of the founders of modern Russian historiography.
After Müller's work, the first ethnographic museum and ethnography chair in Russia were established. Norman theory again caused great controversy in Russia after his conference. He also served in other duties besides historiography, He rose to the position of rector during the Yekaterina II reign. The life and scientific personality of Müller, the pioneer of Siberian studies, has been studied especially by German and Russian historians. Few monographs exist in the rest of Europe. In Turkey, however, a monograph has not been conducted yet. Müller influenced the methods of studies on Siberian Turks in Russia. Because Müller collected information about the material and spiritual lives of the Turkish and Finno-Ugric peoples and tried to explain their historical, geographical, cultural and religious characteristics. In addition, he investigated the factors affecting the socio-cultural, political and economic articulation of the Turkic peoples in Siberia with the Russian Empire. In this respect, it is important to know Müller's scientific personality and works in Turkey.
In this study, Müller's autobiography was used as the most crucial source of his scientific career. Apart from this, biographies written in the 20th century during the Union of Soviet Socialist Republics hold an essential place. However, in these biographies, Müller's bourgeois origins are emphasized and there is prejudice. Severe criticism of the Norman theory also influenced the formation of harsh expressions in the biographies. In this regard, it has to be carefully studied. Evaluations to the contrary are seen in the biographies written by German scientists. In these biographies, it is stated that Müller was the founder of the science of ethnography. It is also seen that Russian sources are not used enough. In this respect, biographies were carefully evaluated in the study. Unverifiable information is not included. Thus, it is aimed to reveal Müller's life, scientific activities and contributions.

Anahtar Kelimeler

Russia, Ethnography, Kamchatka, Academy of Sciences

Kaynakça

• ANDREYEV, Aleksandr İgnatyeviç, “Trudı G. F. Millera o Sibiri”, İstoriya Sibiri, İzdetelstvo Akademii Nauk, Moskova 1937, ss. 57-145.
• ARIKAN, İbrahim, “Gerhard Friedrich Müller’in Kamçatka Ekspedisyonunda Aldığı Çuvaşlarla İlgili Notlar” Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara 2013.
• AVIA, M. D., RUIZ, D. A., “Recommendations for the treatment for the Hypochondriac Patients”, Journal of Contemporary Psychotherapy, C. 35, S. 3, Güz 2005, ss. 301-312
• BAHRUŞİN, Sergey Vladimiroviç, “Kak İstorik Sibiri”, İstoriya Sibiri, İzdetelstvo Akademii Nauk, Moskova 1937, ss. 3-57.
• BELKOVETS, Larisa Prokolyevna, Rossiya v Nemetskoy İstoriçeskoy Jurnalistike XVIII. V. G. F. Miller i A. F. Byuşing, İzdatelstvo Tomskogo Universiteta, Tomsk 1988.
• DJOHADZE, David Viktoroviç, “Vmesto Predisloviya, Petrovskaya Akademiya Nauk i Hudojestv, Akademiya Nauk SSSR i Rossiyskaya Akademiya Nauk Triedinaya Akademiya”, Markovskie Çteniya, St. Petersburg-Moskova 2015, ss. 19-39.
• ELERT, Aleksandr Hristianoviç, “Vvdenie”, Opisanie Sibirskih Narodov Ç. 1, Pamyatniki İstoriçeskoy Mısli, Moskova 2009, ss. 7-24.
• _______, Narodı Sibiri v Tdudah G. F. Millera, İzdatelstvo İnstituta Arheologii i Etnografii, Novosibirsk 1999.
• FEDOROVA, Vera İvanovna, “300 Let So Dnya Rojdeniya İstorika i İssledovatelya Avtora Knigi İstoriya Sibiri (Opisanie Sibiri) 1750”, Kray Naş Krasnoyarskiy, Klaretianum, Krasnoyarsk 2004, ss. 108-111.
• GÜZEL, Sinan, “Bir Batılının Gözünden 18. Yüzyılda Çuvaşlar: Johann Gottlieb Georgi ve Çuvaşlara İlişkin Kayıtları”, Türkbilig, S. 29, 2014, ss. 101-120.
• KAVAS, İslam, “Viking Coğrafyası ve Vikinglerde Sosyo-Ekonomik Yapı”, JASSS, S. 66, Bahar 2018, ss. 457-469.
• KİRİŞÇİOĞLU, Fatih, “Kazan Hanlığının İşgalinden Sonra Sibirya’daki Dil Politikaları” 1552 ve Sonrası: Kazan’ın İşgali ve Türk Toplulukları Bilgi Şöleni, Ankara 2004, ss. 37-44.
• KOZLOVA, Yuliya Aleksandrovna, “Prebıvanie Petra I v Gollandii V 1716-1717 gg. Ekonomiçeskiy Politiçeskiy i Kulturnıe Aspektı”, Vestnik MGOU Seriya: İstoriya i Politiçeskie Nauki, S. 5, 2015, ss. 107-116.
• MÜLLER, Gerhard Friedrich, “Opisanie Moih Slujb”, İstoriya Sibiri, İzdetelstvo Akademii Nauk, Moskova 1937, ss. 147-155.
• ROMAŞENKO, Lyudmila, “Gerard Fridrih Miller: Portret İstoriçeskiy Hudojestvennıy”, O Kamçatke i Stranah Kotorıe v Sosedstve c Neyu Nahodyatsya, Petropavlovsk-Kamçatski 2011, ss. 167-171.
• SARI, İbrahim, Türkologlar, Nokta E-Kitap, Antalya 2017.
• SMİRNOVA, Anna, “Proishojdenie Naroda i İmeni Rossiyskogo: İstoçniki i Perevod”, Millerovskie Çteniya, Renome, St. Petersburg, 2018, ss. 61-68.
• ŞKERDİNA, Nadejda Olegovna, “Narodı Srednego Povoljya i Arhivnıh Materialah G. F. Millera”, Vestnik Samarskoggo Universiteta, İstoriya Pedagogika, Filologiya, C. 26, S. 1, 2020, ss. 125-133.
• TOLKAYOVA, Nataliya Vladlenovna, “Gerard Fridrih Miller-İstorik”, Vestnik Kamçatskogo Gosudarstvennogo Tehniçeskogo Universıteta, S. 11, 2010, ss. 110-116.
• TOPSAKAL, İlyas, “The Conquest of Siberia and The History of the Transactions, Wars, Commerce, &C. & C. Carried on Between Russia and China, From The Earliest Period”, Siberian Studies, C. 2, S. 6, 2014, ss. 1-22.
• _______ Sibirya Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.
• TSVETKOV, Dmitriy Vasilyeviç, “Rol v Millera v Stanovlenii Russkogo Kitayevedeniya”, Nauçno-Tehniçeskie Vedomosti SPBGPU, C. 10, S. 1, 2019, ss. 30-36.
• ÜNAL, Fatih, “Çarlık Döneminde Rusların Sibirya Araştırmaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 41, 2015, ss. 613-647.
• VERMAULEN, Hans, “Gerard Fridrih Miller (1705-1783) i Stanovlenie Etnogtafii v Sibiri”, Problemı İstorii Rossii, S. 7, 2008, ss. 177-198.
• _______ “Gerhard Frederick Müller and Genesis of Ethnography in Siberia”, Etnografia, S. 1, Ocak 2018, ss. 41-63.