BUKHARA KHANATE DURING THE ASTRAKHANIDS AND MANGITS (1599-1920): ITS SOURCES AND POLITICAL HISTORY IN GENERAL LINES

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 199 - 220, 20.01.2023

İnci Yelda Dumlupınar

https://doi.org/10.53718/gttad.1109741

Öz

ABSTRACT
The Khanate of Bukhara was founded in 1500 in Transoxiana by Mohammed Shaybani, a descendant of Shiban, one of the sons of Genghis Khan's eldest son, Cuci, and continued to exist until 1920 with dynastic changes. The dominance, which started with the Shaybanids (Abu'l-Hayrlılar) in 1500, was continued from 1599 to 1785 by the Astrakhanids (Canoğulları, Tokay Timurids) who were descendants of Tokay Timur, who was also one of the sons of Cuci. The question of who was the first ruler of the Astrakhanid period, as well as the date of the beginning of the dynasty, is in question. As a result of the struggle for the throne in the Astrakhanid period, the help requested from the Mughal ruler, the wars with the Khwarezm Khanate and internal conflicts prepared the environment for the unstoppable rise of the Mangit dynasty. The fact that Nadir Shah took advantage of the authority vacuum and made Iranian dominance felt in Turkestan also coincides with this dynasty. This Iranian occupation has completely changed the internal political balance not only in Bukhara but also in the Turkestan khanates. After the death of Nadir Shah, the Astrakhanid dynasty came to an end in Bukhara and was replaced by the Mangit dynasty. The Mangit dynasty ruled over the Bukhara Khanate from 1785 to 1920. The period of Mangıts generally passed with efforts to establish authority over other Turkestan khanates, to ensure political stability and to establish a policy of balance with Russia. However, this danger gained seriousness for the Bukhara Khanate as the Russian Tsardom began to occupy the Turkestan khanates. In these years, when Turkestan was under the influence of the British and Russian rivalries, the Bukhara Khanate took an attitude in favor of Russia. In this period, the jadid movement led by Kazan and Crimean Tatars began to make itself felt in Turkestan, and the khanate was divided into two socially and culturally. The conflicts between the supporters of innovation belonging to the Jadid movement and the opponents who supported the continuation of the traditional structure also played an important role in the political life of the khanate. As the Russian railways began to extend into Turkestan, inevitable invasions followed each other, and the Bukhara Khanate was occupied by the Russians during the Mangits period. Although the Bukhara Khanate gained its independence in 1918-1920 with the collapse of the Russian Tsardom, this situation did not last long. The effects of the civil war between Bolsheviks and Mensheviks during the First World War had an important share on the existence of the khanate. The ideas presented by the Bolshevik movement also influenced the intelligentsia in Bukhara, but these ideas, which the Bukhara jadids found reliable, caused the khanate to be occupied by the Bolsheviks, and their political results were not exactly as they had predicted. After Alim Khan, who was defeated by the Soviet army and had to leave the khanate in 1920, the khanate passed under the control of the Soviets. Cultural and social changes were effective in the transition process of the Khanate to Soviet domination. In the study, these changes were examined through the activities of the pro-innovation staff on this subject. The khanate, which was renamed the Bukhara Soviet Socialist Republic in 1923 as a result of the administrative restructuring in the Soviet Union, was completely abolished politically in 1924. While examining the political aspect of the period of the Bukhara Khanate under the rule of Astrakhanids and Mangits, it also aims to introduce the period sources and current sources related to this period.

Anahtar Kelimeler

Bukhara Khanate, the Shaybanids; the Astrakhanids, the Mangits, Russian Invasion, Turkestan Khanates, Jadid Movement.

ASTRAHANÎLER VE MANGITLAR DEVRİ BUHARA HANLIĞI (1599-1920): GENEL HATLARIYLA KAYNAKLARI VE SİYASİ TARİHİ

Öz

Buhara Hanlığı 1500 yılında Cengiz Han’ın en büyük oğlu Cuci’nin oğullarından biri olan Şiban’ın soyundan gelen Muhammed Şeybanî tarafından Maveraünnehir’de kurulmuş, hanedan değişiklikleri ile birlikte 1920 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. 1500 yılında Şeybaniler (Ebu’l-Hayrlılar) ile başlayan hâkimiyet, 1599’dan 1785’e kadar yine Cuci’nin oğullarından biri olan Tokay Timur’un soyundan gelen Astrahanîler (Canoğulları, Tokay Timurlular) tarafından devam ettirilmiştir. Astrahanîler döneminin ilk hükümdarının kim olduğu sorusuna aynı zamanda hanedanın başlangıç tarihine dair yaşanan ihtilaf söz konusudur. Astrahanîler döneminde yaşanan taht mücadelesi sonucunda Babürlü hükümdarından istenen yardım, Harezm Hanlığı ile yapılan savaşlar ve iç çekişmeler Mangıt hanedanının engellenemeyen yükselişine ortam hazırlamıştır. Nadir Şah’ın otorite boşluğundan faydalanarak Türkistan’da İran hakimiyetini hissettirmesi de yine bu hanedan dönemine denk gelmektedir. Bu İranî işgal sadece Buhara’da değil Türkistan hanlıklarında da iç siyasî dengeleri tamamen değişmiştir. Nadir Şah’ın ölümünden sonra Buhara’da Astrahanîler hanedanı sona ermiş, yerini Mangıt hanedanı almıştır. Mangıt hanedanı 1785’ten 1920 yılına kadar Buhara Hanlığı toprakları üzerinde hakimiyet sürmüştür. Mangıtlar devri genel olarak diğer Türkistan hanlıkları üzerinde otorite kurma, siyasî istikrarı sağlama ve Rusya ile denge politikası kurma çabasıyla geçmiştir. Ancak Rus Çarlığı’nın Türkistan hanlıklarını işgal etmeye başlamasıyla bu tehlike Buhara Hanlığı için de ciddiyet kazanmıştır. Türkistan’ın İngiliz ve Rus rekabetinin etkisinde kaldığı bu yıllarda, Buhara Hanlığı Rusya’dan yana bir tavır sergilemiştir. Bu dönemde Kazan ve Kırım Tatarlarının başı çektiği cedit hareketi kendini Türkistan’da da hissettirmeye başlamış, hanlık sosyal ve kültürel olarak ikiye bölünmüştür. Cedit hareketine mensup yenilik taraftarı kimseler ile geleneksel yapının sürdürülmesini destekleyen kadimciler arasında yaşanan çekişmeler de hanlığın siyasî hayatında önemli rol oynamıştır. Rus demiryollarının Türkistan içlerine kadar uzanmaya başlamasıyla kaçınılmaz işgaller de birbirini izlemiş, Mangıtlar döneminde Buhara Hanlığı Rus işgaline uğramıştır. Buhara Hanlığı, Rus Çarlığı’nın yıkılışı ile 1918-1920 yıllarında bağımsızlığına kavuşsa da bu durum çok uzun sürmemiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında Bolşevik ve Menşevikler arasında yaşanan iç savaşın etkileri hanlığın mevcudiyeti üzerinde önemli bir paya sahip olmuştur. Bolşevik hareketin sunduğu fikirler Buhara’daki aydın kesimi de etkisi altına almış ancak Buharalı ceditçilerin güvenilir buldukları bu fikirler hanlığın Bolşeviklerce işgal edilmesine sebep olduğu gibi siyasî sonuçları da tam olarak onların tahmin ettiği gibi olmamıştır. 1920 yılında Sovyet ordusuna yenik düşerek hanlığı terk etmek zorunda kalan Âlim Han’ın ardından hanlık Sovyet kontrolüne geçmiştir. Hanlığın Sovyet hakimiyetine geçiş sürecinde kültürel ve sosyal değişimler etkili olmuştur. Çalışmada bu değişimler yenilik taraftarı kadroların bu konudaki faaliyetleri üzerinden incelenmiştir. Sovyetler Birliği’ndeki idari yapılanma neticesinde 1923 yılında Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını alan hanlık, 1924 yılında siyasî olarak tamamen ortadan kaldırılmıştır. Çalışma, Buhara Hanlığı’nın Astrahanîler ve Mangıtlar idaresinde olan döneminin siyasi yönünü incelerken sözü edilen dönemlerde ortaya çıkan dönem kaynaklarının ve bu dönem ile ilgili güncel kaynakların tanıtılmasını da amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Buhara Hanlığı, Şeybanîler, Astrahaniler, Mangıtlar, Rus İşgali, Türkistan Hanlıkları, Cedit Hareketi.

Kaynakça

• Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), ed. Cevat Ekici, Kemal Gurulkan, Ankara 2005.
• “Buhara Inkılabı” (Baş makale), Yaş Türkistan, sayı 22, Eylül 1931, s. 1-9.
• Akbıyık, Hayrunnisa. “Mangıtlar”, TDVA, XXVII, 2003, s. 570-571.
• Alpargu, Mehmet. “Türkistan Hanlıkları”, Türkler Ansiklopedisi, VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 557-605.
• Alpargu, Mehmet. “Kuruluş ve Çöküş Süreçlerinde Türkistan Hanlıkları”, Kuruluş ve Çöküş Süreçlerinde Türk Devletleri Sempozyumu Bildirileri, yay. haz. Mehmet Alpargu, M. B. Çelik, Sakarya Üniversitesi Basımevi, Sakarya 2007, s. 273-283.
• Allworth, Edward A. The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present a cultural history, Hoover Instıtution Press, Stanford-CA 1990.
• Allworth, Edward. “Central Asia in the 20th Century”, EI, Volume V, s. 207-210.
• Allworth, Edward. Uzbek Literary Politics, Publications in Near & Middle East Studies Columbia University, Netherlands Mouton & Co, London, The Hague Paris 1964.
• Annanepesov, M. “Relations Between the Khanates and with Other Powers”, History of Civilization of Central Asia, Volume V, Unesco Publishing, Italy 1996, s. 83-89.
• Aynî, Sadreddin. Buhara Inkılabı Tarihi İçun Materyaller, SSSR Halkınnıng Merkezi Neşriyatı, Moskova 1926.
• Bailey, F. M. “A Visit to Bokhara in 1919”, Geographical Journal, Vol. 57, No:1, 1921, s.75-95.
• Bala, Mirza. “Buhara”, İslam Ansiklopedisi, II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 761-771.
• Barthold, W. Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, çev. Ragıp Hulusi Özdem, yay. haz. Kazım Yaşar Koparan, İsmail Aka, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• Barthold, W. “Mangıt”, İslam Ansiklopedisi, VII, s. 284-285.
• Baumann, F. Robert. “Rusya’nın Türk Bölgelerinde Yayılması”, Türkler Ansiklopedisi, XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 577-586.
• Becker, Seymour. ”Russia’s Central Asian Empire 1885-1917”, Russian Colonial Expansion to 1917, Mansell Publishing Limited, London, New York 1987, s. 235-256.
• Becker, Seymour. Russian’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva 1865-1924, Routledge Curzon, London 2004.
• Bigi, Muhammed Zahir. Maveraünnehr’de Seyahat, yay. haz. Ahmet Kanlıdere, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2005.
• Bregel, Yuri. The Administration of Bukhara Under the Manghits and Some Tashkent Manuscripts, Bloomington 2000.
• Bregel, Yuri. “Bukhara III. After the Mongol Invasion”, EI, Volume IV, s. 515-521.
• Bregel, Yuri. “Bukhara IV. Khanate of Bukhara and Khorasan”, EI, Volume IV, s. 521-524.
• Bregel, Yuri. “Central Asia VII. in the 18th-19th Centuries”, EI, Volume V, s. 193-205.
• Bregel, Yuri. “Historiography XII. Central Asia”, EI, Volume XII, s. 395-403.
• Bregel, Yuri. “ Mangït,” EI2 VI, s. 417-419.
• Bregel, Yuri. Bibliography of Islamic Central Asia I-II, ed. Denis Sinor, Bloomington 1995.
• Bregel, Yuri. An Historical Atlas of Central Asia, Brill, Leiden-Boston 2003.
• Bregel, Yuri. “Reviewed work: The Bukharans: A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702 by Audrey Burton”, The Journal of Asian Studies, vol. 57, No: 3, August 1998, s. 849-851.
• Burnes, Alexander. Travels into Bokhara, Vol. I, II, III, London 1834.
• Burton, J. Audrey. “Who Were the First Ashtarkhanid Rulers of Bukhara?”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), Volume 51, Issue 3, October 1988, s. 482-488.
• Burton, J. Audrey. Bukharan Trade 1558-1718, Papers on Inner Asia, no. 23, Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 1993.
• Burton, J. Audrey. The Bukharans: A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702, St. Martin's, New York 1997.
• Chatterjee, Suchandana. “Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nde İttifakların Şekillenmesi”, Türkler Ansiklopedisi, XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 775-782.
• Conolly, Arthur. Journey to The North of India, Overland from England, Through Russia, Persia, and Afghanistan, London 1838.
• Çelik, M. Bilal.“Şibanîler ve Astrahanîler Devri Yerli Vakayinameleri”, History Studies: International Journal of History, Volume 4, Issue 2, Ankara University, Faculty of Languages, History and Geography, Ankara 2012, s.95-119.
• Çelik, M. Bilal.“Mangıtlar Devri Yerli Vakayinameleri”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, Ankara 2012, s. 781-800.
• Devlet, Nadir. Rusya Türklerinin Mili Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999.
• Emir Seyit Âlim Han. Buhara Halkınıng Hasreti Tarihi, haz. A. İrisov, Fen Neşriyat, Taşkent 1991.
• Erşahin, Seyfettin. “Buhara’da Ceditçilik- Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdulrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları)”, Dini Araştırmalar Dergisi, I, Sayı 3, Ocak-Nisan 1999, s. 213-255.
• Erşahin, Seyfettin. Abdulrauf Fıtrat: Buhara’da Ceditçilik Eğitim Reformu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000. Eversmann, Eduard. Reise von Orenburg nach Buchara, Berlin 1823.
• Fıtrat, Abdulrauf. Emir Âlim Hannıng Hukumranlık Devri, yay. haz. H. Marifet, Taşkent 1992.
• Fraser, Glenda, “Âlim Khan and the Fall of the Bokharan Emîrate in 1920”, CAS, Vol 7, No 4, 1988, s. 47-61. Fraser, Glenda, “Basmachi I”, Central Asian Survey CAS, Vol 6, No I, 1987, S. 1-75.
• Gaspıralı, İsmail. “Buhara’da Ne Gördüm?”, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: III Dil- Edebiyat- Seyahat Yazıları, neş. haz. Yavuz Akpınar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2008.
• Golden, Peter. Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, 3. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012.
• Gündoğdu, Abdullah. “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”, Türkler Anksiklopedisi, VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 606-616.
• Hatunoğlu, Nurettin. Türkistan’da Son Türk Devleti Buhara Emirliği ve Âlim Han, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
• Hatunoğlu, Nurettin. “Türkistan’daki Yayın Faaliyetleri Kapsamında Buhara Ahbarı Gazetesi ve Bu Gazetede Türkiye Milli Mücadelesi ile İlgili Neşredilen Şiirler”, Türk Harp Edebiyatı Konulu Uluslararası Türkiyat Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2014, s. 627-636.
• Hatunoğlu, Nurettin. “Buhara Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, yay. haz. Hayrunnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 482-526.
• Hayit, Baymirza. Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
• Özdemir, Emin. “Rus İşgalinden Önceki Dönemde Türkistan’a Gelen Batılı Seyyahlar ve Türkistan Tarihine Kaynak Olarak Seyahatnameleri”, History Studies- International Journal of History, Volume 2, Issue 2, Ankara University, Faculty of Languages, History and Geography, Ankara 2010, s. 113-126.
• Hormoz Kazemighalinghieh, Sefâretnâme-i Buhara: Tarihî ve Siyasî Bir Raporun Tercümesi ve Tahlili, Selenge Yayınları, İstanbul 2022.
• Khalid, Adeeb. “ Society and Politics in Bukhara 1868-1920)”, Central Asian Survey, 3/4, 2000, s. 367-396.
• Kocaoğlu, Timur. “Rus İhtilâlleri ve Türk Halkları /Sovyetler Birliği’nin Yayılma Siyaseti (1905-1991)”, Türkler Ansiklopedisi, XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 741-759.
• Komatsu, Hisao. “Buhara ve Kazan”, Kongreye Sunulan Bildiriler (IX. Türk Tarih Kongresi 1981), II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, s. 601-604.
• Kügelgen, von Anke. “Bukhara VIII. Historiography of the Khanate 1500-1920”, EI, (online) https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/bukhara-COM_7183?s.num=7&s.au=Anke+von+K%C3%BCgelgen (erişim tarihi: 04.04.2020)
• Kügelgen, von Anke. “Manghıts”, EI, (online), https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/manghits-COM_1213?s.num=3&s.au=Anke+von+K%C3%BCgelgen (erişim tarihi: 04.04.2020)
• Kügelgen, von Anke. Die Legitimierung Der Mittelasiatischen Mangıtendynastie in Den Werken Ihrer Historiker (18.-19. Jahrhundert), İstanbul 2002.
• Lazzerini, Edward J. “From Bakchisarai to Bukhara in 1893: Ismail Bey Gasprinskii’s Journey to Central Asia”, Central Asian Survey, No:4, 1984, s. 77-88.
• Logotef, D. I. The Land of Wrong: The Khanate of Bokhara and Its Present Condition, translated for the Division of the Chief of the Staff- Army Head Quarters, India, The Government Monotype Press, 1910.
• McChesney, R. D. “The Chinggisid Restoration in Central Asia: 1500-1785”, The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age, ed. N. Di Cosmo, A. J. Frank, P.B. Golden, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s. 277-302.
• McChesney, R. D. “ Central Asia VI. in the 16th-18th Centuries”, EI, Volume V, s. 176-193.
• Meyendorf, von Baron. A Journey From Orenburg To Bokhara ın the years 1820, Spectator Press, 1840.
• Muhammed Ekber Âşık Kabili, Tarih-i Hüzni’l Milel-i Buhara, W.U.F.A Yayınları, Peşaver 1992.
• Mukminova, R.G. “The Shaybanids”, History of Civilization of Central Asia, Volume V, Unesco Publishing, Italy 1996, s. 35-46.
• Mukminova, R.G. “The Janids (Astarkhanids)”, History of Civilization of Central Asia, Volume V, Unesco Publishing, Italy 1996, s. 47-55.
• Mukhtarov, A. “The Manghits”, History of Civilization of Central Asia, Volume V, Unesco Publishing, Italy 1996, s. 55-62.
• Özaydın, Abdülkerim. “Canoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, 1993, s. 154-155.
• Sabol, Steven. “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti”, Türkler Ansiklopedisi, XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 587-595.
• Quelqejay, Chantal Lemercier. İhtilal ve İç Savaş Sırasında Azınlıktaki Müslümanlar”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, ed. S. Enders Wimbush, çev. Yuluğ Tekin Kurat, Forum Yayınları, Ankara 1988, s. 79-112.
• Saray, Mehmet. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), İstanbul Matbaası, İstanbul 1984.
• Saray, Mehmet. Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacılık, İstanbul 1993.
• Saray, Mehmet. “Rusya’nın Türkistan’da Yayılması”, Türkler Ansiklopedisi, XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 561-576.
• Sartori, Paolo. “Ijtihad in Bukhara: Central Asian Jadidism and Local Genealogies of Cultural Change”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 59, Leiden 2016, s. 193-236.
• Schuyler, Eugene. Turkistan: Notes of a Journey in Russia Turkestan, Kokand, Bukhara and Kuldja, New York 1876.
• Schuyler, Eugene. Türkistan Seyahatnamesi, çev. Kolağası Ahmed, yay.haz. Ali Ahmetbeyoğlu, Kemal Özcan, İshak Keskin, İstanbul 2003.
• Schuyler, Eugene. Türkistan: Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları, çev. Firdevs Çetin, Halil Çetin, Paradigma, İstanbul 2007.
• Skrine, F. Henry. Ross, E. Denison. The Heart of Asia History of Russian Turkestan, Methuen&Co. London 1899.
• Sobolev, L. Latest History of Khanates of Bokhara and Kokand, translated P. Mosa, Foreign Department Press, Calcutta 1876.
• Soucek, Svat. A history of Inner Asia, Cambridge Press, Cambridge 2000.
• Spuler, Berthold. “Central Asia From the Sixteenth Century to the Russian Conquests”, The Cambridge History of Islam, Volume I/A, ed. P.M. Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 468-494
• Roux, Jean Paul. Türklerin Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007.
• Roux, Jean Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev. Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
• Togan, Zeki Velidî. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, 2. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• Türkoğlu, İsmail. “Şeybânîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXIX, 2010, s. 45-47.
• Vambery, Arminius. Travels in Central Asia, London 1864.
• Vambery, Arminius. History of Bokhara, Second Edition, Kraus Reprint, Liechtenstein 1979.
• Yalvar, Cihan. “1918-1922 Yılları Arasında Emir Timur’un Mirası: Buhara Emirliği”, Türk&İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 4, Sayı 10, Mart 2017, s. 213-233.
• Yarkın, İbrahim. “Buhara Emirliği’nin Sovyet Rusya Tarafından Ortadan Kaldırılması ve Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu”, Türk Kültürü, yıl VII, sayı 76, Şubat 1969, s. 41-47.
• Yetişgin, Memet. A History of Turkistan in the Nineteenth Century: Motives, Process, and Aftermath of Russian Invasions, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2014.
• Zarcone, Thierry. Yasak Kent Buhara 1830-1888, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2014.
• Ziyayev, Hamid. Türkistan’da Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele (XVIII.-XX. Asır Başları), çev. Ayhan Çelikbay, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2007.
• Wolff, Joseph. Narrative of a Mission to Bokhara in the years 1843-1845, to Ascertain The Fate of the Colonel Stoddart and Captain Conolly, London 1845.