İRAN MİLLİYETÇİLİĞİ VE AZERBAYCAN VE TÜRK DİLİ MESELESİ (KAÇARLARDAN PEHLEVÎLERE GEÇİŞ DÖNEMİ DERGİLERİ EKSENİNDE)

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 403 - 412, 20.01.2023

Nasır Sıdki Muhammed Selmasizade Veli Dinperest Ferhad Caferi Çevirmen: Murat Celep

https://doi.org/10.53718/gttad.1156793

Öz

Modern İran Tarihinde bu ülkede yaşayan azınlık durumundaki çeşitli unsurların ulus devlet inşası sürecindeki durumları yaygın bir tartışma ve araştırma konusu olagelmiştir. Başta Türkler ve Araplar olmak üzere Kürt, Beluç ve Lor gibi çeşitli toplulukların yaşadığı İran coğrafyasında 20. yüzyılın başlarına kadar ‘’Memaliki Mahruse’’ şeklinde ifade edilen ve bir tür eyalet sistemi biçimine sahip olan bir idare sistemi hakimdi. Bu sistem içerisinde her topluluk kendi kültürel varlığını korumakta ve idame ettirmekteydi. Rıza Şah dönemiyle birlikte fikri temeli özellikle meşrutiyet sonrası dönemle birlikte atılmaya başlamış olan ulus inşası, tasarım sürecinden uygulama sürecine konulmuştur. Fikri arka planı önceki dönemlerde atılmaya başlanmış olsa da keskin bir geçiş dönemi olarak nitelendirilebilecek bu dönemde tasarlanan örnek kimlik karşısında ‘’öteki’’nin tanımlanması birçok tartışma ve sorunu da beraberinde getirmiştir. Çevirisini yaptığımız bu makalede, söz konusu ulus inşa sürecinde öne çıkan İran milliyetçiliğinin önemli fikri önderlerinden bazılarının kaleme aldığı yazılar çerçevesinde İran milliyetçilik düşüncesinde ‘’öteki’’ konumuna itilen Türklerin durumu mercek altına alınmaktadır. Bu dönemde ‘’Aryan Milliyetçiliği’’ ve ‘’Fars Dili’’ ekseninde inşa edilmek istenen İran ulusal kimliği, içerik olarak özellikle İslam öncesi İran tarihini sahiplenirken İslami dönem ise çeşitli açılardan sorgulamaya tabi tutulmuştur. Bu bağlamda özellikle İran’ın son bin yıllık tarihi döneminde idari ve askeri açıdan baskın konumda bulunan Türkler, ülkenin geri kalmışlığının da müsebbipleri olarak öne çıkarıldılar. İran milliyetçileri tarafından ideolojik kaygılarla ve indirgemeci bir anlayışla ele alınan bu mesele özellikle I. Dünya Savaşı ve sonrasında bölgede yaşanan çeşitli gelişmeler neticesinde varoluşsal bir sorun olarak telakki edildi. Bu açıdan Osmanlı’nın son dönemlerinde İttihat ve Terakki’nin bölgedeki faaliyetleri ve yine Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Rusya’dan bağımsızlığını kazanması gibi hadiseler İran milliyetçilerini endişelendirmekte ve onları bu iki siyasi yapı karşısında İran’ın bütünlüğünü koruma kaygısıyla yeni argümanlar üretmeye sevk etmekteydi. Bu çerçevede İran milliyetçilerinin konuya yaklaşımları görmezden gelme ve asimile etme yönünde bir anlayışa dayanmaktaydı. Onlara göre İran’daki Türklerin Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti Türkleriyle bağları bulunmuyordu. Türk dili ise İran’a sonradan yağmacılar tarafından dayatılmıştı. Artık her şey aslına rücu etmeli ve Fars dili ve Aryan medeniyeti yeniden bu topraklarda yaygınlaştırılmalıydı. Bu ve buna benzer fikirler İran milliyetçileri tarafından ‘’Ayendeh’’, ‘’İranşehr’’, ‘’Kaveh’’ ve ‘’Name-i Ferengistan’’ gibi dergilerde sürekli bir biçimde işlenen konular arasındaydı. Nasır Sıdkî’nin sorumlu yazarlığında Tebriz Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından kaleme alınan bu çalışma İran milliyetçisi aydınların Türk, Türklük ve Azerbaycan’da Türk dili gibi meselelere olan yaklaşımlarını ele almakta ve yine sahip oldukları yaklaşımın gerekçelerine dair tespitler ortaya konulmaktadır. Buna göre Osmanlı’nın bölgedeki faaliyetleri ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulması İran milliyetçilerinin İran Azerbaycan’ına karşı hassas bir yaklaşıma sahip olmalarına yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, İran Milliyetçiliği, Aryan, Rıza Şah, Türk Dili, Osmanlı

IRANIAN NATIONALISM AND THE ISSUE OF AZERBAIJAN AND THE TURKISH LANGUAGE (EMPHASIZING ON PERIODICALS OF TRANSITION ERA FROM QAJAR TO PAHLAVI)

Öz

In the history of modern Iran, the situation of various minority elements living in this country in the process of nation-state building has been a common subject of discussion and research. Until the beginning of the 20th century, in the Iranian geography, where various communities such as Kurds, Baluç and Lor, especially Turks and Arabs, lived, an administrative system, which was expressed as "Memaliki Mahruse" and had a kind of state system, was dominant. Within this system, each community was protecting and maintaining its own cultural existence. Nation building, whose intellectual foundation started to be laid with the period of Reza Shah, especially with the post-constitutional period, was put into the implementation process from the design process. Although the intellectual background was started to be discarded in previous periods, the definition of the "other" in the face of the exemplary identity designed in this period, which can be characterized as a sharp transition period, brought along many discussions and problems. In this article, which we have translated, the situation of the Turks, who have been pushed to the "other" position in Iranian nationalist thought, is examined within the framework of the articles written by some of the important intellectual leaders of Iranian nationalism, who came to the fore in the nation-building process. In this period, the Iranian national identity, which was desired to be built on the axis of "Aryan Nationalism" and "Persian Language", embraced the pre-Islamic Iranian history as its content, while the Islamic period was questioned from various perspectives. In this context, the Turks, who were in a dominant position administratively and militarily, especially during the last millennium of Iran's history, were brought forward as the cause of the country's backwardness. This issue, which was handled by Iranian nationalists with ideological concerns and a reductionist understanding, was considered as an existential problem, especially as a result of the First World War and various developments in the region. In this respect, events such as the activities of the Union and Progress in the region in the last period of the Ottoman Empire and the independence of the Republic of Azerbaijan from Russia worried Iranian nationalists and prompted them to produce new arguments with the concern of preserving the integrity of Iran against these two political structures. In this context, it was based on an understanding of Iranian nationalists to ignore and assimilate approaches to the issue. According to them, the Turks in Iran had no ties with the Turks of Turkey and the Republic of Azerbaijan. The Turkish language, on the other hand, was imposed on Iran later by looters. Everything had to be returned to the original, and the Persian language and Aryan civilization had to be popularized in these lands again. These and similar ideas were among the topics that were constantly covered by Iranian nationalists in magazines such as "Ayendeh", "Iranshahr", "Kaveh" and "Name-i Ferengistan". This study, which was written by the faculty members of Tabriz University under the responsible authorship of Nasır Sıdkî, deals with the approaches of Iranian nationalist intellectuals to issues such as Turks, Turkishness and the Turkish language in Azerbaijan, and also reveals the reasons for their approach. Accordingly, the activities of the Ottomans in the region and the establishment of the Azerbaijan Republic led Iranian nationalists to have a sensitive approach towards Iranian Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Iranian Nationalism, Aryan, Reza Shah, Turkish Language, Ottoman

ناسیونالیسم ایرانی و مسئله آذربایجان و زبان ترکی (با تأکید بر مجلات دوره گذار از قاجاریه به پهلوی)

Öz