İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRKLERDE DEĞER EĞİTİMİ VE IRK BİTİG FAL KİTABININ DEĞER EĞİTİMİ AÇISINDAN ÖNEMİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 69 - 82, 20.01.2023

Hasan Işık , Nurşah Şeyma Erçevik

https://doi.org/10.53718/gttad.1174764

Öz

Türkistan coğrafyasının sahip olduğu zor şartlar, burada yaşayan toplulukların sosyal hayatlarının oluşumunu etkilemiş ve bunun bir sonucu olarak da özellikle ilk dönem Türk topluluklarında örgün eğitime yönelik yapıların kanıtlarına ulaşma imkânı vermemiştir. Oluşan bu duruma rağmen Türkler, sahip oldukları toplumsal değerlerini yeni nesillere aktarma konusunda da örgün eğitim dışında farklı birçok yola başvurmuşlardır. Başvurdukları bu yollardan birisinin de daha sonralardan kaleme alınan fal kitaplarının olduğu görülmüştür. İlk Türklerde çok eskiden beri varlığını gösteren fal kavramı, günümüzdeki kavramı ile kıyaslandığında bazı farklılıklar göstermektedir. Bu farklılığın yer aldığı en dikkat çeken kaynaklardan biri de Irk Bitig gibi fal şeklinde yazılan kitaplar olmuştur. Eski Türklerin sahip oldukları değerlerin kaybolmaması adına da insanların merak duygusunu kullanarak bu fal kitaplarını oluşturdukları söylenebilir. Bu kitaplarda yer alan falların asıl amacının sadece gelecekten haber vermek olduğu düşünülmemektedir. Fallar incelendiğinde bunların bazılarının yazılma amaçlarının insanların kaderleri üzerinde kendi iradelerinin de etkisinin olduğu, doğru davranışlarla hayatlarını daha iyi şekillendirebileceklerinin mesajının verildiği de görülmektedir. Bunun yanında yapılan araştırmalarda yüksek bir edebi estetiğe sahip olan bu kitabın bir öğüt ve bilgelik kitabı niteliğine de sahip olduğu belirtilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre fal kitaplarının bu yönü ele alınmış, ilk Türklerin değer eğitimi konusundaki yaklaşımlarına yönelik tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. Çalışmada örneklem olarak seçilen ve içerisinde 65 adet fal bulunan “Irk Bitig” dokuzuncu yüzyılda Orhun alfabesi ile yazılmış olan bir fal kitabıdır. Araştırmada Irk Bitig kitabı içerik analizi yöntemi kullanılarak incelenmiş, değerler eğitimi ile ilgili “10, 18, 30, 31, 34, 41, 42, 46, 55 ve 58” numaralı fallar belirlenmiş ve bu numaralı fallar analiz edilmiştir. Yapılan inceleme sonucunda insanları doğruya ve iyiliğe sevk etme yönüne sahip olduğu tespit edilen Irk Bitig kitabının aslında kehanet kitabından ziyade eğitici bir kitap olma özelliğini de taşıdığı görülmüştür. Bu analizin sonucunda falların içerisinde yer verilen hikâyeler aracılığı ile bir hükümdarın, iyi bir ailenin nasıl olması gerektiği, anne ve babaya düşen görevlerin ve çocuklara düşen sorumlulukların neler olduğu gibi konulara değinildiği tespit edilmiştir. İlgili falların analiz ve yorumu yapılırken konu ile ilgili farklı çalışmalarda yapılan tespitler ile de karşılaştırmalar yapılarak konu ele alınmıştır. Çalışmada Irk Bitig’in ahlaki değerler kazandıran ve bu yönde öğütler veren bir kitap olduğuna yönelik örneklere yer verilmiştir. Yapılan analizler sonucunda da Irk Bitig fal kitabının faldan ziyade toplumun sahip olduğu değerleri öğretmek amacıyla bir araç olarak kullanıldığı sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yanında Orhun Kitabeleri, Dede Korkut Masalları, Kutadgu Bilig benzeri Türk kültürünün değerli birçok temel eseri gibi Irk Bitig kitabının da günümüz değer eğitiminde dikkate alınarak yararlanılabilecek bir kaynak olduğu, içerisinden yapılacak alıntıların günümüz çocuklarına sunulabileceği de ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslamiyet Öncesi Türkler, Fal Kitabı, Irk Bitig, Sosyal, Değer Eğitimi

VALUE EDUCATION IN PRE-ISLAMIC TURKS AND IMPOSTANCE OF BOOK IRK BITIG FOR VALUE EDUCATION

Öz

The difficult conditions of the geography of Turkestan affected the formation of the social life of the communities living here, and as a result, it did not give the opportunity to reach the evidence of structures for formal education, especially in the first period Turkish communities. Despite this situation, Turks have resorted to many different ways other than formal education in order to transfer their social values to new generations. It was seen that one of these ways they applied was the fortune books that were written later. The concept of fortune-telling, which has existed in the first Turks for a long time, shows some differences when compared to the concept of today. One of the most striking sources of this difference has been the books written in the form of fortune telling, such as Irk Bitig. It can be said that the ancient Turks created these fortune books by using their sense of curiosity in order not to lose the values they had. It is not thought that the main purpose of the fortune telling in these books is only to inform about the future. When the fortune-tellings are examined, it is seen that the purpose of writing some of them also has an effect on people's destinies, and that they can shape their lives better with the right behaviors.In addition, it has been stated in the researches that this book, which has a high literary aesthetic, has the quality of a book of advice and wisdom.According to the findings obtained in the study, this aspect of the fortune-telling books was discussed, and determinations were made about the approaches of the first Turks on value education. “Irk Bitig”, which was chosen as a sample in the study and contains 65 fortunes, is a fortune-telling book written in the Orkhon alphabet in the ninth century. In the research, the book of Irk Bitig was examined using the content analysis method, the numbered horoscopes related to values education were determined and “10, 18, 30, 31, 34, 41, 42, 46, 55 ve 58” numbers were analyzed. As a result of the examination, it was seen that the book of Irk Bitig, which was determined to have the direction of directing people to truth and goodness, actually had the feature of being an educational book rather than a prophecy book. As a result of this analysis, it has been determined that through the stories included in the fortune-telling, subjects such as how a ruler should be a good family, the duties of parents and the responsibilities of children are mentioned.While analyzing and interpreting the related horoscopes, the subject was discussed by making comparisons with the determinations made in different studies on the subject.In the study, examples are given that show that Irk Bitig is a book that gives moral values and gives advice in this direction. As a result of the analysis, it was concluded that the Irk Bitig fortune-telling book was used as a tool to teach the values of the society rather than fortune-telling.In addition, it has been tried to reveal that the book of Irk Bitig is a resource that can be benefited by taking into account today's values education, like the Orkhon Inscriptions, Dede Korkut Tales, Kutadgu Bilig, etc.

Anahtar Kelimeler

Pre-Islamic Turks, Fortune Book, Irk Bitig, Social, Value Education

Kaynakça

• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Yayınları, Ankara 2012.
• BAYAT, Fuzuli, “Irk Bitig Metninin Poetik Yapısı”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 4, Bahar 2006, ss. 39-65.
• BİLGİN, Nuri, Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2006.
• DEMİRCİOĞLU, İsmail, TOKDEMİR, Muhammet, “Değerlerin Oluşturulma Sürecinde Tarih Eğitimi: Amaç, İşlev ve İçerik”, Değerler Eğitimi Dergisi, C. 6, S. 15, 2008, ss. 69-88.
• DURBİLMEZ, Bayram, Türk Dünyası Kültürü 1, Ötüken Yayınları, İstanbul 2018.
• EKER, Öğüt Gülin, “Yazılı Kaynaklarda Türk Ailesi”, Erdem, C. 37, S. 13, 2001, ss. 131-157.
• ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı 1, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2010.
• GÜVEN, İsmail, Türk Eğitim Tarihi, Naturel Yayınevi, Ankara 2010.
• HALİ, Servet, Selcan, RENCÜZOĞULLARI. “21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum”, Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Ankara 2017, ss. 425-437.
• IŞIK, Hasan, “İlk Türklerde Eğitim”, Edt. Güray Kırpık, İçinde: Türk Eğitim Tarihi, Grafiker Yayınları, Ankara 2019, ss. 15-34.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015.
• KAN, Çiğdem, “Sosyal Bilgiler Dersi ve Değerler Eğitimi”, Milli Eğitim Dergisi, S. 187, 2010, ss. 135-148.
• KAYA, Ceval, “Irk Bitig’de Falcılık”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler, Edt. Emine Gürsoy Naskali, Erdal Şahin, Picus Yayıncılık, İstanbul 2008, ss. 359-368.
• KEKEVİ, İbrahim, “Irk Bitig’deki Anlam ve Bildirişim Üzerine”, X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Edt. Ferruh Ağca ve Adem Koç, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2019, ss. 1035-1038.
• SEBZECİOĞLU, Turgay, EKDİ, Sibel, AKCAN, Hilfe, “Irk Bitig’deki 38’nci Irk’ın Çevirisine İlişkin Bir Öneri ve Aktardığı “Kağan eşi” Öğretisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9., S. 45, 2016, ss. 188-198.
• SEBZECİOĞLU, Turgay, “Irk Bitig’de Kağanlık (Kanlık) Öğretisi”, Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 7, Haziran 2016, ss. 80-97.
• SEÇKİN, Kuban, “Irk Bitig: Toplumsal İyi ve Toplumsal Kötünün İnşasında İdeolojik Bir Fal Kitabı”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 4, S. 4, Aralık 2015, ss. 1433-1450.
• STEBLEVA, İ. V., “Eski Türkçe Fal Kitabı Irk Bitig’de Sembollerin Kavramsal Temeli”, çev. Halil İbrahim Usta, Türkoloji Dergisi, C. 14, S. 1, 2001, ss. 195-212.
• SÜMBÜLLÜ, Ziya., “Fal ve Falcılık Kavramı Ekseninde Türk Kültür Tarihinde Fal ve Kehanet”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 43, 2010, ss.119-137.
• ŞAHİN, Çandarlı Aslı, “Türk Çadırı Üzerine”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 16, 2016, ss. 25-40.
• TEKİN, Talat, Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitabı), TDK, Ankara 2013.
• THOMSEN, Vilhelm, “Dr. M. A. Stein’s Manuscrıpts İn Turkish “Runic” Script From Mıran And Tun-Huang”, Journal of the Royal Asiatic Society , Vol. 44, Iss. 1, 1912, ss. 181-227.
• Türk Dil Kurumu, “Değer”, İçinde Türk Dil Kurumu Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/, 23.05.2022 sa. 22:00.
• Türk Dil Kurumu, “Erdem”, içinde Türk Dil Kurumu Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/, 9.03.2022 sa. 14:15.
• ÜŞENMEZ, Emek, “British Library’deki Türkçe Yazma Eserler”, Turkish Studies, C. 12, S. 22, 2017, ss. 783-816.
• YILDIRIM, Fikret. “Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili”, Türk Dil Kurumu, Ankara 2017.
• Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Edt. Halil Aşıcı, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, Ankara 2019.