ABBASİ DÖNEMİ MEVALİ POLİTİKASININ GAZNELİ DÖNEMİNE YANSIMASI: AFŞİN ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 91 - 106, 20.01.2023

Muhammed İbrahim Yıldırım

https://doi.org/10.53718/gttad.1215981

Öz

Emeviler döneminde yoğun olarak yürütülen mevali politikası, Abbasi devletinin 750 yılında kurulmasıyla birlikte azalmaya başlamıştır. Fakat bu politikanın Abbasiler zamanında devletin üst kademelerinde sürdürüldüğü görülmektedir. Abbasi halifeleri Fars ve Türk unsurlarına dayanarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. İdari ve askeri alanlarda zamanla kudret ve nüfuzları artan bu şahıslardan bazıları Abbasi halifeleri tarafından mevali politikası çerçevesinde ortadan kaldırılmışlardır. Bunlardan biri Afşin lakabıyla bilinen Haydar b. Kavus’tur. Afşin kendi iradesiyle İslamiyet’i kabul ederek devletin askeri alanında önemli görevler yürütmüştür. Abbasi devletini yirmi seneden fazla uğraştıran Babek isyanını bastırması ve Amorium seferi esnasında Bizans İmparatorunu hezimete uğratması örnek olarak gösterilebilir. Onun mevaliden biri olarak başarılı faaliyetleri neticesinde güç ve nüfuzunu arttırması, Kadı’l-kudât Ahmed b. Ebî Du’âd ve Ebu Dulef el-İclî gibi Abbasi devletinin nüfuzlu Arap bürokratlarının aleyhte cephe almalarına sebep olmuştur. Bu şahıslar dönemin halifesi el-Mu’tasım’ı da ikna ederek Afşin’i bazı ithamlarla mahkemede suçlu bularak yok etmişlerdir. Afşin’in yok edilme hadisesi, Gazneli bürokratlarından olan tarihçi Ebu’l-fazl Muhammed Beyhakî tarafından Tarih-i Beyhaki adıyla şöhret bulan eserinde inikâs bulmuştur. Tarih-i Beyhaki’de yer alan Afşin ile Kadı’l-kudât ve halife Mu’tasım arasında cereyan eden konuşmalar, mevali politikasının Ababsiler döneminde de sürdürüldüğünü göstermektedir.

Bu çalışmada, dönemin Arapça ve Farsça kaynakları incelenerek Afşin’i başarıya götüren sebepler, kendisine yöneltilen suçlamalar ile Abbasiler döneminde devam ettirilen mevali politikasına dair bilgiler ortaya çıkartılarak sonuçları bilim camiasına sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Afşin, Abbasi Devleti, Mevali Politikası, Ebî Du’âd, Beyhaki, Afshin, Abbasid State, Mawali Policy, Ebi Du

THE REFLECTION OF THE ABBASID PERIOD MAWALI POLICY ON THE GAZNVID PERIOD: THE CASE OF AFSHIN

Öz

The mawali policy, which was carried out intensively during the Umayyad period, began to decline with the establishment of the Abbasid state in 750. However, it is seen that this policy was maintained at the upper levels of the state during the Abbasid period. Abbasid caliphs continued their existence based on Persian and Turkic elements. Some of these people, whose power and influence increased over time in the administrative and military fields, were eliminated by the Abbasid caliphs within the framework of the mawali policy. One of them is Haydar b. Kavus, known as Afşin. Afşin accepted Islam with his own will and carried out important duties in the military field of the state. The suppression of the Babek revolt, which occupied the Abbasid state for more than twenty years, and the defeat of the Byzantine Emperor during the Amorium expedition can be cited as examples. His increase in power and influence as a result of his successful activities as one of the mawalis caused influential Arab bureaucrats of the Abbasid state, such as Kadı’l-kudât Ahmed b. Ebî Du’âd and, Ebu Dulef el-İclî, to take sides against him. These people convinced the caliph of the time, al-Mu'tasim, and found Afşin guilty and destroyed by courting him on some charges. The event of the destruction of Afşin is reflected in the work of historian Ebu'l-fazl Muhammed Beyhakî, who is famous for his work called Tarih-i Beyhaki and, is one of the bureaucrats of the Gaznavids. From the conversations that took place between Afşin, the Kadı'l-kudat and the caliph Mu'tasim in Tarih-i Beyhaki, it is seen that The Abbasid Caliphate also continued the mawali policy.
In this study, by examining the Arabic and Persian sources of the period and, by revealing information about the reasons that led Afşin to success and, the accusations against him, the results of the continuation of the mawali palicy during the Abbasid period will be presented to the scientific community.

Anahtar Kelimeler

Afshin, Abbasid State, Mawali Policy, Ebi Du

Kaynakça

• AMÎD, Hasan, Farhang-e Farsî-ye ‘Amîd, Emir Kebir yay., Tahran 1379.
• ANONİM, Mücmelü’t-tevârih ve’l-kısas, tashih: Meliküş-şü’erâ Bahar, Hâver yay., Tahran 1318 . BEYHAKÎ, Ali b. Zeyd, Târih-i Beyhak, haz. Ahmed Behmenyar, Furugî yay., Tahran 1361.
• BEYHAKÎ, Ebülfazl Muhammed b. Hüseyin, Târih-i Beyhakî, haz. A. Ekber Feyyaz, İlim yay., Tahran 1374.
• BEYHAKÎ, Ebülfazl Muhammed, Târih-i Beyhakî, tashih: Ali Ekber Feyyaz, Firdevsî Üniversitesi yay., Meşhed 1383.
• CÜVEYNÎ, Atâ Melik, Târih-i Cihângüşâ, haz. Şahruh Museviyân, Destan yay., Tahran 1384.
• DİNEVERÎ, Ahmed b. Davûd, Ahbâru’t-tıvâl, (Farsçası: M. Mehdevî Dâmgânî), Ney yay., Tahran 1371.
• EMİN, Ahmed, Zuhâ el-İslâm, Telif ve el-Tercüme yay, Kahire 1933.
• GERDÎZÎ, Ebû Sa’îd Abdulhay, Zeynu’l-ahbâr, haz. Rahim Rızazade, Asar ve Mefahir-i Farhangi yay., Tahran 1384. HABÎBÎ, Abdulhay, Târih-i Afganistan Ba’d-ez İslâm, Efsun yay., Tahran 1380.
• HAMEVÎ, Yâkût, Mu’cemu’l-buldân, Dar Sâdır yay., Beyrut 1994.
• HANDMÎR, Gıyâseddîn, Habibu’s-siyer, haz. Debîr Siyâkî, Hayyam yay., Tahran 1380.
• ISFAHÂNÎ, Ebû’l-ferec, El-agânî, Daru’l-ihya yay., Beyrut 1994.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddin, Târih-i Kâmil, (Farsçası: Hamidrıza Ajir), Esatir yay., Tahran 1381.
• İBN-İ HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed, el-İber (Târih-i İbn-i Haldûn), Farsçası: Abdulmuhammed Ayetî, Mutaleât-ı Farhangî yay., Tahran 1383.
• İBN-İ HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed, Târih-i İbn-i Haldun, (Farsçası: A. Muhammed Ayeti), Tahkikat-ı Farhangi yay., Tahran 1363.
• KEHDÛYÎ, M. Kazım, Edebiyât-ı Afganistan der-Edvâr-ı Kadîme, İntişarat-ı Beynelmilelî yay., Tahran ş. 1384.
• KÛHİSTÂNÎ, Hüseyin b. Es’ad, Tercüme-i Ferec-i Ba’dez Şiddet, haz. İsmail Hâkimî, Bünyâd-ı Ferhang-ı İran yay., Tahran 1360.
• MAR’AŞÎ, Zahîruddîn, Müntahabü’t-tevârih, Meclis kütüphanesi (Tahran) yazma no: 35919.
• MÜTERCİM, Kâsım b. Muhammed, Kitabu Ahbâri’l-fereci Ba’de’ş-şidde, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yazma No: 1698.
• NARŞAHÎ, Ebûbekr Muhammed, Târih-i Buhârâ, haz. Muderris Razavi, Tus yay., Tahran 1363.
• NEŞRÎ, Mehmed, Cihannümâ, haz. Necdet Öztürk, Çamlıca yay., İstanbul 2008.
• SAFA, Zabihullah, Târih-i Edebiyat der-İran, Firdevs Yay., Tahran 1369.
• SEMERKANDÎ, Muhammed b. Ali Zahîrî, Sindbâdnâme, haz. M. Bâkır Kemaluddinî, Miras-ı Mektub yay., Tahran 1381.
• SENCERÎ, Ahmed b. Muhammed, Manzaru’l-insân (Tercüme-i Vefeyâtu’l-a’yân), haz. Fatma Muderrisî, Urumiye Üniversitesi yay., Urumiye 1381.
• SIDDÎKÎ, Gulamhusayn, Cünbeşhâ-yı Dinî-yi İranî, Pajeng yay., Tahran 1372.
• SİPEHSÂLÂR, Feridun b. Ahmed, Risâle-i Sipehsâlâr, haz. Said Nefisi, İkbal yay., Tahran 1325. ŞARTÛNÎ, Sa’îd, İkrabu’l-mevârid, Dâru’l-usve yay., Tahran 1416.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Târih-i Taberî, (Farsçası: Ebû’l-kasım Payende), Esatir yay, Tahran 1380.
• TENÛHÎ, Muhassin b. Ali, el-Ferec Ba’de’ş-şidde, haz. Abud Şalcî, Dar Sader yay., Beyrut 1978.
• TENÛHÎ, Muhassin b. Ali, Nişvâru’l-Muhâdara ve Ahbari’l-Muzâkere, haz. Abud Şalcî, Dar Sadr yay., Beyrut 1973. VEKÎ’U’L-KÂDÎ, Muhammed b. Halef, Ahbâru’l-kudât, Alem el-kitâb yay., Beyrut 2001.
• YILDIZ, H. Dursun, İslamiyet ve Türkler, İlgi Kültür Sanat yay., İstanbul. 2015.
• YUSUFÎ, Gulamhusayn, Ebû Müslim Serdâr-ı Horâsân, İlmi Farhangi yay., Tahran 1378.
• ZARRÎNKÛB, Abdulhusayn, Do Karn-e Sükût, Emir Kebir yay., Tahran 1336.
• ZECCÂCÎ, Hekîm Şems, Hümâyûnnâme, haz. Ali Pirniya, Farhangistan-ı Zebân ve Edeb-i Farsi yay., Tahran 1383.
• ZEYDAN, Corci, Târih-i Temeddün-i İslâmî, (Farsçası: Ali Cevahir), Emir Kebîr yay., Tahran 1372.