V. YÜZYILDAN IX. YÜZYILA KADAR ERKEN DÖNEM TÜRK-MACAR TARİHÎ İLİŞKİLERİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 33 - 42, 20.01.2023

Ayşe Öz

https://doi.org/10.53718/gttad.1216543

Öz

Köklü bir tarihsel geçmişi olan Macarların tarih boyunca çeşitli kavimlerle, özellikle de Türk kavimleriyle sıkı ve aynı zamanda yoğun bir ilişkisinin olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Macarlar bağımsız bir şekilde tarih sahnesine çıkmadan önce Ural kavimleriyle ortak bir geçmişi paylaşmıştır. Zaman içinde Ural kavimleriyle aralarındaki bağın kopmasının ardından Macarlar dilsel ve etnik açıdan bağımsız gelişme göstermiş ve Macar kadim tarihi (magyar őstörténet) olarak adlandırılan dönem oluşmaya başlamıştır.
Macar kadim tarihi, Türk-Macar ilişkileri açısından son derece önemli bir dönem olup Macarların çeşitli Türk kavimleriyle olan erken dönem ilişkilerinin temelleri bu dönemde atılmış ve bu ilişki günümüze kadar devam etmiştir. Bu dönem ilişkilerinin tarihi V. yüzyıla dayandırılmakta ve IX. yüzyılda Macarların bugünkü yurtları olan Karpat Havzası’na yerleşmesine kadar devam etmektedir. Yaklaşık beş yüz yıl süren bu süreç içinde Macarlar Türk kavimlerinin hâkimiyeti altında veya komşuluğunda yaşayarak Türklerle çok sık temasta bulunmuşlardır. Macarların bu erken Orta Çağ Dönemi’ni basit ve kesin ifadelerle anlatmak zor olsa da eldeki veriler Türk-Macar tarihî ilişkilerinin boyutunu ortaya koyacak düzeydedir.
Macar kadim tarihi olarak adlandırılan bu dönemin aydınlatılmasında Macar dilinin erken dönem yabancı yazılı kaynakları önemli bir yer teşkil etmektedir. Son dönemde yapılan çalışmalar bu alana önemli katkılar sağlamakla birlikte erken dönem yabancı yazılı kaynaklar bu çalışmalara temel oluşturması ve Macar kadim tarihi meselesine ışık tutması bakımından büyük bir önem arz etmektedir. Bu dönemin aydınlatılmasında başta Arapça, Farsça, Yunanca (Bizans) yazılmış kaynaklar olmak üzere pek çok yabancı kaynak referans olmakta ve bu kaynaklarda Macarlar Türk kavimleriyle özdeşleştirilmektedir. Kadim Macarlar ilk olarak Buharalı bilim insanı ve aynı zamanda devlet yönetiminde söz sahibi olan Ceyhânî’nin (ö. 330/942) X. yüzyılın başlarında kaleme aldığı coğrafya eserinde ortaya çıkmakta ve söz konusu eseri temel alarak oluşturulan daha sonraki Arapça ve Farsça yazılmış kayıtlarda çoğunlukla kendi etnonimleriyle (Macar) ya da başka Türk kavimlerinin adlarıyla adlandırılmaktadır. Daha sonra X. yüzyılda kaleme alınan Yunanca (Bizans) kaynaklarda ise Türk adıyla anılmaktadır. Bu çalışmada çoğunlukla kadim Macarlar hakkında somut ve doğrudan veriler sunularak döneme tanıklık eden bu ana kayıtlar temel alınmaktadır. Söz konusu yabancı kayıtları temel alarak oluşturulan Macar kadim tarihi araştırmaları ve Macar literatürü de bu çalışmanın bir diğer kaynak malzemesini oluşturmaktadır.
Macarların, yurt tutuş öncesi dönemi tarihi İç Asya tarihiyle bağlantılı olduğu için bu süre zarfında çok sayıda Türk kavmiyle etkileşime geçmesi kuvvetle muhtemeldir. Fakat bu çalışmada kadim Macarların gerek dilsel olgular gerekse tarihî kayıtlar aracılığıyla kanıtlanabilen Türk etkileşimi üzerinde durulmuştur. Bu vesileyle Türk-Macar ilişkilerinin erken dönem tarihinin özetlenmesi de amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk, Macar, tarihî ilişkiler, erken orta çağ, kadim tarih., Turkic tribes, Proto-Hungarians, Historical Relations, Early Medieval, Hungarian Prehistory

EARLY PERIOD TURKISH-HUNGARIAN HISTORICAL RELATIONS FROM THE 5TH CENTURY TO THE 9TH CENTURY

Öz

It is an undeniable fact that the Hungarians, who have a deep-rooted historical background, had a close and intense relationship with various tribes, especially Turkic tribes. The Hungarians shared a common past with the Uralic tribes before they appeared on the stage of history independently. After the disconnection between the Uralic tribes over time, the Hungarians developed linguistically and ethnically independently, and the period called Hungarian prehistory (magyar őstörténet) began to form.
The Hungarian prehistory is an extremely important period in terms of Turkish-Hungarian relations, and the early relations of Hungarians with various Turkic tribes started and continued during this period. The history of this period's relationships dates back to the 5th century and continues until the Hungarians settled in their current homeland, the Carpathian Basin, in the 9th century. In this process, which lasted for about five hundred years, the Hungarians lived under the domination of Turkic tribes or in their neighborhood and had frequent contact with the Turkic tribes. Although it is difficult to describe this early medieval period of the Hungarians in simple and precise terms, the data available are at a level to reveal the extent of Turkish-Hungarian historical relations.
Foreign written medieval sources of the Hungarian language have an important place in the illumination of this period, which is called Hungarian prehistory. Although recent studies have made important contributions to this field, early written sources are of great importance in terms of forming a basis for these studies and shedding light on the issue of Hungarian prehistory. Many foreign sources, especially sources written in Arabic, Persian and Greek (Byzantine), are referenced in the illumination of this period, and Hungarians are identified with Turkic tribes in these sources. The Proto-Hungarians first appeared in the geography source written in the 10th century by Ceyhânî (died 330/942), a scientist and statesman, and in the later Arabic and Persian sources created on the basis of these sources, they are mostly called as their own ethnonym (Hungarian) or the names of other Turkic tribes. Later, in Greek (Byzantine) sources written in the 10th century, they are called as Turk. This study will mostly be based on these main sources that witnessed the period by presenting concrete and direct data about the Proto-Hungarians. Hungarian prehistory research and Hungarian literature, which are based on these foreign sources, constitute another source material of our study.
The Hungarians are likely to have interacted with numerous Turkic tribes during this time, as their pre-establishment history is linked to the history of Inner Asia. However, in this study, the Turkish interaction of the Proto-Hungarians, which can be proven through linguistic facts and historical sources, is emphasized. On this occasion, it is also aimed to summarize the early history of Turkish-Hungarian relations.

Anahtar Kelimeler

Turkic tribes, Proto-Hungarians, Historical Relations, Early Medieval, Hungarian Prehistory

Kaynakça

• AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), TDK, Ankara 1988.
• BÁRCZİ, Géza, LORÁND, Benkő vd., A magyar nyelv története, Nemzeti Tankönyvkiadó, Budapest 1967.
• BARTHA, Antal, A magyar őstörténete, Akadámiai Kiadó, Budapest 1988.
• CZEGLÉDY, Károly (1943), “A magyarság Dél-Oroszországban”, A magyarság őstörténete, Ed. Lajos Ligeti, A Budapesti Magyar Kir. Magyar Pázmány Péter Tudományegyetem Bölcsészeti Karának Magyarság Tudományi Intézete és Franklin Társulat, Budapest 1943, ss. 100-122.
• ENGEL, Pál, “A magyar őstörténet három problémája”, História, C. 12, S. 5-6, Budapest 1990, ss. 58-60.
• ENGEL, Pál, Szent István birodalma (A középkori Magyarország története), História-MTA Történettudományi Intézete, Budapest 2001.
• EREN, Hasan, “Geçmişine Bakan Yalnız Bir Ulus”, Tarih ve Toplum, C. 36, S. 215, Kasım 2001, ss. 76-86.
• FODOR, István, “Finnugor vagy bolgár-török”, História, C. 8, S. 1, 1986, ss. 3-4.
• FODOR, István, “Kazárok és kabarok”, Magyarrá lett keleti népek (Ed. Viktor Szombathy&Gyula Laszló), 1988, ss. 61-105.
• GÜNGÖRMÜŞ, Naciye, “Macar Dilinde Bulunan Türkçe Alıntı Kelimelerin Dil Tarihi Açısından Genel Bir Değerlendirmesi”, Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 3, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1998, ss. 123-139.
• GYÖRFFY, György (Ed.), A magyarok elődeiről és a honfoglalásról (Kortársak és kronikások híradasai), Gondolat, Budapest 1986.
• HALASİ KUN, Tibor, “Az örmény és georgiai források”, A magyarság őstörténete (Ed. LajosLigeti), A budapesti Magyar Kir. Magyar Pázmány Péter Tudományegyetem Bölcsészeti Karának Magyarság Tudományi Intézete és Franklin Társulat, Budapest 1943, ss. 71-99.
• KARATAY, Osman, “Etelköz: Ortanca Macar Yurdu Hakkında Yeni Bazı Tespitler”, Belleten, C. 78, S. 281, Ankara 2014, ss. 41-92.
• KRİSTÓ, Gyula, Levedi törzsszövetségétől Szent István állmáig, Magvető Könyvkiadó, Budapest 1980.
• KRİSTÓ, Gyula, Magyarország története 895-1301, Osiris Kiadó, Budapest 2006.
• LİGETİ, Lajos, “Az uráli magyar őshaza”, A magyarság őstörténete, Ed. Lajos Ligeti, A Budapesti Magyar Kir. Magyar Pázmány Péter Tudományegyetem Bölcsészeti Karának Magyarság Tudományi Intézete és Franklin Társulat, Budapest 1943, ss. 36-70.
• NÉMETH, Gyula, A honfoglaló magyarság kialakulása, Akadémiai Kiadó, Budapest 1991.
• NÉMETH, Gyula, A honfoglaló magyarság kialakulása, Budapest: Hornyánszky Viktor R.-T. M.K. Udv.Könyvnyomda Budapest 1930.
• RÁSONYİ, László, Tuna Köprüleri, çev. Hicran Akın, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1984.
• SZENTKATOLNAİ, Bálint Gábor, A honfoglalás revíziója vagyis: a hún, székely, magyar, besenye, kún kérdés tisztázása, Gombos Ferencz Nyomda, Kolozsvár 1901.
• VÁSÁRY, István, Eski İç Asya’nın Tarihi, çev. İsmail Doğan, Ötüken, İstanbul 2007.