MAARİF SALNAMELERİNE GÖRE MAMURATÜLAZİZ VİLAYETİ’NDE EĞİTİM-ÖĞRETİM (1898-1904)

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 317 - 346, 20.01.2023

Zeynep Özdem Köse

https://doi.org/10.53718/gttad.1218075

Öz

Bugünkü Elazığ’ın eski adı olan Mamuratülaziz Osmanlı Devleti’nin önemli vilayetlerinden biridir. Başlangıçta Harput merkezli olan yerleşim 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bugünkü Elazığ şehrinin bulunduğu Agavat mezraası denilen alana doğru kaymıştır. Buraya vali olarak atanan Hacı Ahmet İzzet Paşa zamanında, 1867 yılında mezraanın adı dönemin padişahı Abdülaziz’e ithafen Mamuratülaziz’e çevrilmiştir. Halkın kısaca Elaziz demeye başladığı isim zamanla Elazık ve Elazığ’a dönüşmüştür. 19. yüzyılın ikinci yarısında Mamuratülaziz Vilayeti’ne bağlı üç sancak bulunmaktadır. Bu sancaklar Mamuratülaziz, Malatya ve Dersim’dir. Bu araştırmada 19. yüzyılın sonu ve 20. asrın başına tekabül eden dönemde vilayetin genelindeki eğitim durumu tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmada ana kaynak olarak Maarif Salnameleri kullanılmıştır. Bunun yanında 1894-1895’te basılan, Maarif-i Umumiye idaresinde bulunan bütün ibtidai, rüşdiye, idadi, âli, hususî mektepler, yabancı okullar ve kütüphanelerin istatistiğini barından kaynaktan istifade edilmiştir. Aynı zamanda konuyla ilgili araştırma ve inceleme eserlerden de yararlanılmıştır.
Sultan II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) eğitim sistemi ve kurumlarında önemli gelişmelerin yaşanıp modern okulların tüm Osmanlı coğrafyasına yayıldığı bir dönemdir. İlköğretimden yükseköğretime kadar yenilikler yapılmış, ülkede ciddi bir eğitim birikimi meydana gelmiştir. İlköğretimde sıbyan mekteplerinin yerini yeni usulle eğitim veren ibtidailer alırken ortaöğretimde rüşdiyelerin sayısı artırılmıştır. Kız rüşdiyeleri ve askerî rüşdiyeler de buna dahildir. Yine ortaöğretim düzeyindeki idadiler ülkenin her bölgesinde açılmıştır. Öğretmen ihtiyacını gidermek için taşrada açılan öğretmen okullarının yanı sıra meslekî eğitime verilen öneme binaen vilayetlerin bazılarında ziraat okulları kurulmuştur. Yükseköğretimde ise yeni yüksekokullar açılmış, Mülkiye Mektebi geliştirilmiş ve Darülfünun tekrar kurulmuştur. Dönemin ibtidai, rüşdiye ve idadi derecesinde yaşanan gelişmeler Mamuratülaziz Vilayeti’nde de kendini göstermiştir.
II. Abdülhamid döneminde eğitimde yaşanan bu kurumsallaşmayla birlikte eğitimin durumunu gözler önüne seren çeşitli yayınların hazırlanması da gerçekleşmiştir. Okul tarihçelerinin hazırlanarak okulların genel durumu ve mezunları hakkındaki kitapların basılması ile 1894-1895’te ilk eğitim istatistiğinin yayınlanması bunlar arasında yer almaktadır. Eğitimle ilgili hazırlanan çalışmaların başında ise Maarif Salnameleri gelmektedir. Muhtevası bakımından oldukça zengin olan bu eserlerden II. Abdülhamid dönemi eğitim sistemiyle ilgili önemli bilgiler elde edilmektedir. Başta İstanbul ve bütün Osmanlı vilayetlerindeki ilk, orta, lise ve yükseköğretimi içeren bütün okulların hocaları, talebeleri, yönetimi, dersleri, imtihanları, kuruluş tarihleri gibi bilgiler bunlar arasındadır. Ayrıca dönemin sosyal, kültürel ve eğitim hayatına büyük katkısı olan kütüphane, gazete ve matbaalar hakkında da detaylı malumat bulunmaktadır. Maarif Salnameleri Osmanlı Devleti’nin kültür tarihini incelemek için de son derece önemli kaynaklardır. Bu nedenlerle araştırmada Maarif Salnamelerindeki bilgilerden hareketle, Mamuratülaziz Vilayeti’nde bulunan geleneksel eğitim kurumu olan medreselerle modern eğitim kurumları ibtidai, rüşdiye, idadiler ile gayrimüslim okulları ve yabancı okullar incelenmiştir. Vilayette yer alan kütüphaneler, Vilayet Matbaası ve Mamuratülaziz Gazetesi hakkında da malumat verilmiştir. Araştırmanın Osmanlı dönemi eğitim ve kültür çalışmalarına katkısının olacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, Eğitim,, Mamuratülaziz,, Maarif Salnameleri

EDUCATION IN THE PROVINCE OF MAMURATULAZIZ ACORDING TO THE EDUCATION YEARBOOKS (1898-1904)

Öz

Mamuratulaziz, the old name of today's Elazığ, is one of the important provinces of the Ottoman Empire. The settlement, which was originally Harput centered, shifted towards the area called Agavat hamlet, where the present city of Elazığ is located, since the second half of the 19th century. During the reign of Hacı Ahmet İzzet Pasha, who was appointed as the governor here, the name of the hamlet was changed to Mamuratülaziz in 1867, in honor of the sultan of the time, Abdulaziz. The name, which the people started to call Elaziz for short, turned into Elazık and Elazığ over time. In the second half of the 19th century, there were three sanjaks attached to the Mamuratulaziz Province. These sanjaks are Mamuratulaziz, Malatya and Dersim. In this study, it was tried to determine the educational status of the province in the period corresponding to the end of the 19th century and the beginning of the 20th century. In the research, Education Yearbooks were used as the main source. In addition, the statistics of all primary, ibtidai, secondary school, high school, college, private schools, foreign schools and libraries, which were published in 1892-1894, were used from the source. At the same time, research and examination works related to the subject were also used.
The period of Sultan Abdulhamid II (1876-1909) was a period in which important developments were experienced in the education system and institutions, and modern schools spread throughout the Ottoman geography. Innovations have been made from primary education to higher education, and a serious educational accumulation has occurred in the country. In primary education, primary schools were replaced by ibtidais providing education in a new way, while the number of junior high schools in secondary education was increased. This includes girls' secondary schools and military schools. Again, secondary education high schools were opened in every region of the country. In addition to the teacher schools opened in the provinces to meet the need for teachers, agricultural schools were established in some of the provinces due to the importance given to vocational education. In higher education, new colleges were opened and the Civil Service School was developed. Darulfunun was re-established. The developments of the period in primary, junior high and high school also showed themselves in Mamuratulaziz Province.
With this institutionalization in education during the reign of Abdulhamid II, various publications revealing the state of education were prepared. These include the preparation of school histories and the publication of books about the general condition of schools and their graduates, and the publication of the first education statistics in 1894-1895. Educational Yearbooks are at the forefront of studies on education. Among these works, which are quite rich in terms of content, important information about the education system of the Abdulhamid II period is obtained. These include information such as teachers, students, management, lessons, exams, establishment dates of all schools, including ibtidai, secondary, high school and higher education, especially in Istanbul and all Ottoman provinces. In addition, there is detailed information about the library, newspaper and printing houses that made a great contribution to the social, cultural and educational life of the period. Maarif Yearbooks are also extremely important sources for examining the cultural history of the Ottoman Empire. For these reasons, based on the information in the Education Yearbooks, the traditional education institutions in the Mamuratülaziz Province, the madrasahs and the modern education institutions, ibtidai, secondary, high school, non-Muslim schools and foreign schools were examined in the research. Information was also given about the libraries in the province, the Provincial Printing House and the Mamuratulaziz Newspaper. It is thought that the research will contribute to the educational and cultural studies of the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Abdulhamid II,, Education,, Mamuratulaziz,, Yearbooks.

Kaynakça

• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1316.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1317.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1318.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1319.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Asır Matbaası, İstanbul 1321.
• Maarif-i Umumi İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüştiye, İdadiyye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye Ve Eccnebiyyenin Ve Dersaadet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, Matbaa-i Osmaniye, 1310-1311, İstanbul.
• AKSIN, Ahmet, 19. Yüzyılda Harput, Ceren Ofset ve Matbaacılık, Elazığ 1999.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Yay., Ankara 2007.
• AŞÇI, Kadir, Hacı İzzet Paşa (1800-1893) Şeyh’ül Vüzera, Tanzimat Devrinin Nevi Şahsına Münhasır Bir Valisi (Elazığ-Erzincan-Erzurum-Sivas-Edirne), Kutup Yıldızı Yay., İstanbul 2019.
• ÇELİK, Kürşat, “Harputlu Bir Âyan: Çötelizâde Hacı Mehmet Efendi”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 14, 2020, s. 95-110.
• DEVRİM, Ali, Ma’mûratü’l-Azîz Vilâyet Gazetesi (1883-1886), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1988.
• GÖKMEN, Ertan, “Aydın Vilayeti İdâdî Mektepleri”, Osmanlı Tarih Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), C. 23, S. 23, Ankara 2008, ss. 101-128.
• HALAÇOĞLU, Ahmet, “Elazığ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul 1994, ss. 551-552.
• HAYKIR, Yavuz, “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Vilâyet Basınına Bir Örnek:Ma’mûratü’l-Azîz Vilayet Gazetesi (1883-1934)”, Sobider, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 16, 2017, ss. 165-198.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Medrese (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003, ss. 327-333.
• KARATAŞ, Ahmet, “Ma’mûretü’l-azîz Gazetesi’nde Yayımlanan Şiirler (Osmanlı Dönemi/Milli Kütüphane Koleksiyonu)”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 25, İstanbul 2020, ss. 515-574.
• KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1991.
• ÖZCAN, Tuğrul, Merkezî ve Modern Eğitim Kapsamında Osmanlı Gayrimüslim Cemaat ve Yabancı Okulları, Gece Kitaplığı Yay., Ankara 2017.
• ÖZDEM KÖSE, Zeynep-KÖSE, Osman, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Ortaöğretim Kurumlarından Muğla İdadisi”, Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi, C. I, İstanbul 2022, Bilnet Yay., ss. 368. s. 367-382.
• ÖZTÜRK, Cemil, “İdâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul 2000, ss. 464-466.
• ÖZTÜRK, Cemil, “Rüşdiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 35, İstanbul 2008, ss. 300-303.
• SERTEL, Savaş, “1927 Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Elazığ Nüfusu”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 25, S. 1, Elazığ, 2015, ss. 303-316.
• ÜNAL, Uğur, “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Askerî Mektepleri”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Yay., C. 73, S. 267, Ankara 2009, ss. 581-604.
• VURGUN, Ahmet, “Maarif Salnamelerine Göre Menteşe Sancağında Eğitim-Öğretim (1898-1904)”, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 33, S. 1, 2020, ss. 87-107.
• YILDIRIM, Mehmet Ali, “II. Abdülhamid Devri Taşra İdâdîlerinde Mesleki Eğitim Denemesi”, History Studies, C. 6, S. 5, 2014, ss. 249-268.
• YILDIZ, Özgür, Anadolu’da Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yay., İstanbul 2015.
• YILDIZ, Özgür, Misyonerlik ve Amerikan Board Teşkilatı, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009.
• https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/97236 (Harita, 27.10.2022).