19. YÜZYIL SİYASİ VE FİKRİ HAYATININ ÖNEMLİ BİR AKTÖRÜ: MUHAMMED YUNUS CAN TAŞKENDÎ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 10, 775 - 788, 20.07.2023

Meryem Özer

https://doi.org/10.53718/gttad.1215444

Cited By: 1

Öz

XIX. yüzyılın Türkistan’ın önde gelen âlim, devlet adamı ve tarihçilerinden olan Muhammed Yunus Can, Taşkent’te doğmuştur. Devrin önde gelen âlimlerinden dersler alan Yunus Can, eğitimini Hokand ve Taşkent’te tamamlamıştır. Yeteneğiyle kısa sürede sivrilen Yunus Can, 1850’li yıllardan itibaren Hokand Hanlığı’nda gelişen siyasi olaylarda aktif rol oynamış, Alikuli ile Hüdayar Han’ın arasındaki iktidar mücadelelerinde Alikuli’nin yanında yer almıştır. Alikuli’nin iktidarı ele geçirmesinden sonra Yunus Can’ın yükselişi de ivme kazanmış, kısa süre içinde önce Şigavul, bir müddet sonra da Dadha rütbeliğine yükselmiştir. Ali Kuli’nin vefatından sonra, Kaşgar Devleti’ne giderek Yakub Beg’in hizmetine girerek önce mühürdarı, kısa bir süre sonra da devletin ikinci önemli şehri olan Yarkend’in valiliğine getirilmiştir. Yakub Beg’in en çok güvendiği adam olan Yunus Can, yaklaşık on iki yıl Yarkend ve civarındaki şehirlerin yönetiminden sorumlu olmuştur. Bu süre zarfında özellikle İngiltere’den/Hindistan’dan Yakub Beg’i ziyarete gelen resmi ya da gayrı resmi elçileri Doğu Türkistan sınırlarından girdikten sonra ilk karşılayan kişi olmuştur. İngiliz elçiler önce Yarkend’de Yunus Can tarafından karşılanmış, ağırlanmış, burada ilk görüşmeler onunla yapılmıştır. Yakub Beg’in ölümünden sonra onun yerine geçen Beg Kuli Beg’i desteklemiş; önce kardeşiyle girdiği taht mücadelesinde, ardından hükümdarlığını tanımayan beylerin önderliğinde çıkarılan ayaklanmalarda Beg Kuli Beg’in yanında yer almış ve isyanların bastırılmasında ona yardımcı olmuştur. Ancak devlette bu meseleler vuku bulurken Mançular Kaşgar’ı ele geçirmiştir. Bunun üzerine Yunus Can, Hokand’a geri dönmüştür. Hokand’a döndükten sonra burada bir müddet kadılık yapan Yunus Can, ayrıca Hanlık tarihiyle ilgili eserler yazmıştır. Hem Hokand Hanlığı’nda hem de Kaşgar Devleti’nde etkin biri olan Yunus Can’ın başarısının başlıca nedeni maceradan uzak ve aklıselim tutumudur. Bu özelliği Ali Kuli ve Yakub Beg üzerinde tesirli olmuş, onların takdir ve güvenlerini kazanmasını sağlamıştır. Devlet yönetiminde savaştan çok müzakereler yoluyla sorunların çözülmesini tercih eden Yunus Can, silahlara başvurmanın son çare olması ve sorunun masa başında çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Ayrıca gerek aldığı eğitim gerekse şahsi eğilimlerinin uzantısı olarak bilime ve sanata önem vermesi, dönemin önde gelen sanatkârlarını ve bilim adamlarını koruması; hat, belagat, edebiyat, tarih gibi sanatlara ilgi duyması ve bu alanlarda eserler vermesiyle çok yönlü bir devlet adamı portresi çizmiştir. Yunus Can, birçok vasfının yanı sıra özellikle tarih alanındaki çalışmalarıyla XIX. yüzyıl Türkistan tarihine önemli katkılarda bulunmuştur. Hokand Hanlığı’nın yükseliş ve çöküş sürecini ele aldığı (Ali Kuli Emir-i Leşker Tarihi, Tuffe-i Taib ve Hakikat’ül-Enver) üç kitap yazmıştır. Adı geçen kitaplar Hokand Hanlığı, Fergana ve Türkistan’ın Rusya tarafından işgali konularında önemli birer kaynak niteliğindedir.
Bu çalışmada, devlet adamlığının yanında âlim, tarihçi kimliğiyle de öne çıkan Molla Muhammed Yunus Can’ın hayatı, faaliyetleri ve eserleri incelenerek, tarih sahasındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan,, Hokand Hanlığı, Kaşgar Devleti, Molla Muhammed Yunus Taşkendi, 19. yüzyıl

A SIGNIFICANT ACTOR IN 19TH CENTURY POLITICAL AND INTELLECTUAL LIFE: MUHAMMED YUNUS CAN TAŞKENDI

Öz

One of the leading scholars, statesmen and historians of the 19th century in Turkestan Muhammed Yunus Can was born in Tashkent. Yunus Can, who took lessons from the leading scholars of the time, completed his education in Kokand and Tashkent. Yunus Can, who excelled in a short time with his talent, played an active role in the political events that developed in the Kokand Khanate since the 1850s, and stood by Alikuli in the power struggles between Alikuli and Hüdayar Khan. After Alikuli's seizure of power, Yunus Can's rise also gained momentum, and in a short time he was first promoted to the rank of Shigavul and then Dadha. After Ali Kuli's death, he went to the Kashgar State and entered the service of Yakub Beg, and was first appointed as the private secretary and, shortly after, the governor of Yarkend, the second important city of the state. Yunus Can, Yakub Beg's most trusted man, was responsible for the management of Yarkend and its surrounding cities for about twelve years. During this period, he had been the first person to greet official or unofficial ambassadors, especially from England/India, who came to visit Yakub Beg once they entered the borders of East Turkestan. The British ambassadors were first welcomed and hosted by Yunus Can in Yarkend, and the first meetings were held with him. After Yakub Beg's death, he supported Beg Kuli Beg; he took Beg Kuli Beg’s side firstly in the struggle for the throne with his brother, and then in the uprisings led by the Begs who did not recognize his reign, and helped him in suppressing the rebellions. However, while these issues were occurring in the state, the Manchus captured Kashgar. Thereupon, Yunus Can returned to Kokand. Yunus Can, who worked as a kadi for a while after returning to Kokand, also wrote works on the history of the Khanate. The main reason for the success of Yunus Can, who was an active person in both the Kokand Khanate and the Kashgar State, is his non-adventurous and common sense attitude. This personality trait had an impact on Ali Kuli and Yakub Beg, and made him gain their appreciation and trust. Yunus Can, who preferred to solve the problems through negotiations rather than war in state administration, argued that the use of weapons should be the last resort and that the problem should be solved at the table. He also came across as a versatile statesman by giving importance to science and art, protecting the leading artists and scientists of the period, being interested in arts such as calligraphy, rhetoric, literature and history, and producing works in these fields as an extension of his education and personal tendencies. Especially with his works in the field of history, Yunus Can made important contributions to the history of 19th century Turkestan as well as his many qualifications. He wrote three books (Ali Kuli Emir-i Leşker Tarihi, Tuffe-i Taib and Fikir'ül-Enver) on the rise and fall of the Kokand Khanate. The aforementioned books are important resources on the Russian occupation of Kokand Khanate, Fergana and Turkistan.

In this study, the life, activities and works of Molla Muhammed Yunus Can, who stood out as a scholar and a historian as well as a statesman, were examined and his place in the field of history was tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, Khanate of Kokand, Kashgar State, Mullah Muhammad Yunus Taşkendi, 19th century

Kaynakça

• AKA, İsmail, Timurlular, TDV, Ankara 1993.
• ALPARGU, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, haz. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 557-605.
• ATIF, Mehmed, Kaşgar Tarihi Bais-i Hayret Ahval-i Garibesi, haz. İsmail Aka-Vehbi Günay, Eysi Yayınları, Kırıkkale 1998.
• Autobiography and Reminiscences Sir Douglas Forsyth, edit Ethel Forsyth, Richard Bentley and Son, London 1887.
• BELLEW, H.W., Kashmir and Kashghar, Trübner&Co, London 1875.
• BOULGER, D. C., The Life of Yakoob Beg, Athalık Ghazi, and Badaulet; Ameer of Kashgar, WH. Allen&Co, London 1878.
• BUĞDA, Alimcan, “Klasik Uygur Edebiyatının Son Halkalarından Hüseyinhan Tecelli”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi,12, 2018, s. 27-39.
• CHORİEVA, Dilorom, “Toib Taşkendinin Bilimsel Mirası”, Moziydan Sado, 2 (42), 2009, s. 36-39.
• Correspondence Respecting British Affairs in Central Asia 1879-1880, The Private Collection of Charles W. Wason, Cleveland 1918.
• FORSYTH, T.D., Report of A Mission to Yarkund in 1873, Foreign Department Press, Calcutta 1875.
• GÖKKUT, Gülbehrem, Musa Seyrami’nin Tarih-i Eminiye Adlı Eseri ve Tarihi Kaynak Olarak Değerlendirilmesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2011.
• Great Britain Foreign Office, Correspondence Respecting British Affairs in Central Asia 1879-1880, Harrison, London 1879.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004.
• HAYWARD, G., W., “Journey from Leh to Yarkand and Kashgar, and Exploration of the Sources of the Yarkand River”, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 14 (1), 1869-1870, s. 41-74.
• HENDERSON, G, HUME, A.O., Lahore to Yarkand, L. Reeve, London 1873.
• KAMALOVA, Zebiniso, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), İstanbul 2019.
• KOÇ, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2016.
• KUROPATKİN, A.N., Asya’nın Kalbi Doğu Türkistan, der. ve çev. Feyzullah Uygur, İstanbul 2016.
• MAHMUDOV, S., “1864 yılında Hokand’dan İstanbul’a Gönderilen Diplomatik Misyon”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 9 (4), 2020, s. 58-74.
• MONTGOMERİE, T.G., “The Mirzas’ Exploration from Caubul to Kashgar”, The Journal of the Royal Geographical Society of London, 41, 1871, s.132-193.
• Muhammed Yunus Taib Taşkendi, Ali Kuli Emir-i Leşker Tarihi- Tuffe-i Taib, (Önsöz-Çeviri ve Yorumlar S. Vahidov ve D. Chorieva), Taşkent 2011.
• Muhammed Zarif, Tarihi Fergana ve Kaşgar, çev. Abdurreşit İslami, (Yayınlanmamış Eser), Urumçi 1964.
• Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Tarix FakultetI, “Xonlık Tarixnavislik va Tarixiy” https://fayllar.org/nizomiy-nomidagi-toshkent-davlat-pedagogika-universiteti-t-a-r.html?page=3. 20. 05. 2022 sa. 18.02.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Binbaşı”, DİA, VI, İstanbul 1993, s. 179-180.
• ÖZER, Meryem, Robert Shaw’un “Visits to High Tartary, Yarkand and Kashgar (Formerly Chinese Tartary): and Return Journey Over the Karakoram Pass” Adlı Eserinin Tenkitli Tercüme Tahlili, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2019.
• Selections From the Records of the Government of the Punjab and Its dependencies. Confidental Series AX Report on Yarkand, Puncap Government Civil Secreteria Press, Lahore 1880.
• ŞEN, Hüseyin, “Hokand Hanlığında Saray Teşkilatı ve Kullanılan Unvanlar”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 44, İstanbul 2020, s. 41-70.
• The Life of Alimqul A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia, The Life of Alimqul A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia, haz. ve çev. Timur K. Beisembiev, Routledge, New York, 2015.
• TUĞ, Kadir, “Doğu Türkistan'da İdari Teşkilat (XVII-XVIII. Yüzyıllarda)”, Vestnik BGU, 2 (17), 2010, s. 22.
• “Muhammad Yunus Toib”, Qomus. Info Onlayn Ensiklopediya, 2000-yil. https:// qomus. info /oz/ encyclopedia /m / muhammad-yunus-toib/, 21. 09. 2022. sa. 20:15.
• YALÇINKAYA, Türkan, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2018.
• ZİYAEV, Hamit, Türkistan’da Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele, çev. A. Çelikbay, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2007.