OSMANLI-AK-KOYUNLU İTTİFAKI VE FERAH/FERRUH-ŞAD BEY’İN ZELHE SAVAŞI

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 10, 615 - 630, 20.07.2023

Ahmet Toksoy

https://doi.org/10.53718/gttad.1220715

Öz

Ak-koyunlular, Tur Ali Bey zamanında Anadolu’da önemli rol oynadılar. Onların ilk merkezleri Diyarbakır oldu. Timur’un Anadolu’ya yaptığı seferler, buradaki siyasi yapıyı etkiledi. Tur Ali Bey’in ölümünden sonra Ak-koyunluların başına Kutlu Bey geçti. Kutlu Bey zamanında güçlenen Ak-koyunlular, Bayburt-Erzincan yörelerine yerleşmeye başladılar. Ak-koyunlular, Timur ile ittifak yaptı. Özellikle Osman Bey zamanında Doğu Anadolu’ya hâkim olmaya başladılar. Ak-koyunluların bu politikası, Osmanlı Devleti’ni tedirgin etti.
Fatih Sultan Mehmed kısa zamanda Osmanlı ordusu savaşa hazır hale getirdi. Bu sırada Karamanoğlu ve Venedik’te Uzun Hasan’ı Osmanlılarla savaşması için teşvik ettiler. Nihayet 1473 baharında Osmanlı sultanı vezirleri, beyleri ve askeri ile İstanbul’dan Anadolu’ya hareket etti. Öncelikli olarak Akıncı beyi Mihaloğlu Ali Bey’e Sivas üzerine akınlar yapmasını söyledi. İskender Bey’i Kayseri’ye Sancak beyi olarak tayin etti. Baki Bey de Subaşı olarak Niksar’a tayin edildi. Sonuç olarak Otlukbeli savaşında Fatih Sultan Mehmed Ak-koyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ı yendi.
Bundan sonra Osmanlı-Ak-koyunlu ilişkileri gerginleşti. Osmanlı- Ak-Koyunlu münasebetleri, Uzun Hasan’ın Otlukbeli savaşında mağlup olmasından sonra farklı bir yola girerek yerini iyi ilişkilere bıraktı. Erzurum ve Erzincan yörelerindeki Bayındırlı aileleri Osmanlı hizmetine girdiler. Fatih Sultan Mehmed’den sonra Osmanlı tahtına geçen oğlu II. Bayezid, Trabzon valiliğine Selim Han’ı tayin etti. Şehzade Selim’in valiliği sırasında Osmanlıların doğuya karşı siyasetlerinde değişiklik oldu.
Esasen Ak-Koyunluların yıkılmasından sonra İran’da kendi devletini kuran Şey Haydar’ın oğlu Şah İsmail tahta geçmesi ile Tebriz merkezli kurulan diğer Türk devletleri Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlular gibi Doğu Anadolu ile ilgilenmeye başladı. Kendisine tabi olmayan Bayındırlılara karşı güçlü bir siyaset izlemeye başladı. Özellikle Bayburt, Mama Hatun/Tercan, İspir, Pasinler, Erzurum, Erzincan, Karakulak ve Pulur bu şiddet politikasından oldukça fazla etkilendiler.
Bu kötümser havada Osmanlı başkenti de gereği gibi yardımcı olamadı. Ancak Trabzon valisi Şehzade Selim, gelecekteki tehlikeyi zamanında teşhis edebildi ve Trabzon, Erzincan ve Bayburt havalisindeki Safevi nüfuzuna karşı çıktı. Bu sırada bölgede Osmanlıların müttefiki olarak Ferah/Ferruh-şad Bey bulunuyordu. Ferah-şad Bey son Ak-Koyunlu Sultanı Murad’ın veziri olup 1501’de Tebriz’in kaybedilmesinden sonra Şah İsmail’in önünden kaçarak Trabzon’a sığındı.
Selim Han, Şah İsmail’in üzerine hareket edip Erzincan’a geldiği zaman Ferah-şad Bey beyleri ile birlikte Sultanın hizmetine girdi. Bu sırada Tercan’da bulunan Şah İsmail’in adamlarından Ahmed Sultani de Osmanlıların bölgedeki hareketini takip ediyordu. Ferah-şad Bey ise üç yüz kişilik kuvvetiyle Osmanlıların öncüsü olarak harekete geçti. O Erzincan’dan Geçit deresine girerek Haçadur Hanını geçip Cibice Boğazından Tercan Ovasına indi. Buradan Tercan Ovasının kuzey ucunda bulunan Gelengeç ve Lori arasındaki Zelhe’ye vardı. Ferah-şad Bey Zelhe deresini geçip Kalecik tepesi yanındaki Gelengeç deresinde (bu dere Lori ovasına akmaktadır) Ahmed Sultani’yi tuzağa düşürerek savaşa mecbur etti. Yapılan savaşta Ahmed Sultani mağlup edilerek esir edildi. Ferah-şad Bey Safevilerin en gözde adamlarından birisi olan Ahmed Sultani’yi Selim Han’ın huzuruna çıkardı. Tercan Bey’i konuşturulduktan sonra idam edildi. Selim Han, Çaldıran zaferinden sonra savaşta önemli rol oynayan Ferah-şad Bey’e geniş topraklar ıkta olarak verdi.

Anahtar Kelimeler

osmanlı, safevi, selim han, şah ismail, ferah-şad bey

THE OTTOMAN-AKKOYUNLU ALLIANCE AND THE ZELHE WAR OF FERAH/FERRUH-ŞAD BEG

Öz

Ak-Qoyunlus played an important role in Anatolia during the time of Tur Ali Bey. Their first center was Diyarbakir. Timur's expeditions to Anatolia affected the political structure here. After Tur Ali Bey's death, Kutlu Bey took over the Ak-koyunlu family. Ak-koyunlu people, who got stronger during the Kutlu Bey period, began to settle in the Bayburt-Erzincan regions.Ak-Qoyunlu made an alliance with Timur. Especially in the time of Osman Bey, they began to dominate Eastern Anatolia. This policy of the Ak-Qoyunlu made the Ottoman Empire nervous.
Fatih Sultan Mehmed made the Ottoman army ready for war in a short time. Meanwhile, Karamanoğlu and in Venice encouraged Uzun Hasan to fight the Ottomans. Finally, in the spring of 1473, the Ottoman sultan moved from Istanbul to Anatolia with her viziers, lords and soldiers. First of all, Akıncı Bey told Mihaloğlu Ali Bey to make raids on Sivas. He appointed İskander beg to Kayseri as Sancak Bey. Baki Bey was appointed to Niksar as Subasi. As a result, in the battle of Otlukbeli, Fatih Sultan Mehmed defeated the Ak-koyunlu ruler Uzun Hasan.
After that, Ottoman-Akkoyunlu relations became tense. The Ottoman-Akkoyunlu relations took a different path after the defeat of Uzun Hasan in the battle of Otlukbeli and left its place to good relations between two sides. The families of Bayındır in Erzurum and Erzincan entered into the Ottoman service from that time on. When Bayezid II, the son of Mehmed the Conqueror, appointed Selim as the governor of Trabzon, there happened to be a change in the policy of the Ottomans towards the East.
In fact, Shah Ismail, the son of Sheikh Haydar, established his own state in Iran after the collapse of the Akkoyunlu State, the other Turk states of the region began to follow their interests in Eastern Anatolian region. He started to follow a violent policy against the members of the Bayındır family who were not directly subjected to his authority. Especially Bayburt, Mama Hatun/Tercan, İspir, Pasinler, Erzurum, Erzincan, Karakulak and Pulur were greatly affected by this violence policy.
In this pessimistic atmosphere, Ottomans could not help as it should to these families of the region. However, Selim as the governor of Trabzon, was able to identify the future danger in time and opposed the Safavid influence around Trabzon, Erzincan and Bayburt. Ferrah-Şad Beg was the vizier of the last Akkoyunlu Sultan Murad, and after the loss of Tabriz in 1501, he escaped from Shah Ismail and took refuge in Trabzon.
When Selim moved against Shah Ismail and came to Erzincan, Ferrah-Şad entered into the service of him. Meanwhile, Ahmed Sultani, one of the men of Shah Ismail, was following the Ottomans in the region. Ferrah-Şad on the other hand, took action as the pioneer of the Ottomans with a huge force of three hundred soldiers. By arriving Tercan Plain, he reached Zelhe region. There, he trapped Ahmed Sultani and forced him to war. In the war, Ahmed sultani was defeated and captured. Ferrah-Şad Beg brought Ahmed Sultani in front of Selim. At last he was executed. After the victory of Çaldıran, Selim Han gave large lands to Ferrah-Şad Beg as iqta, who played an important role during the warfare.

Anahtar Kelimeler

the ottoman, safavi, selim han, shah Ismail, ferrah-şad bey

Kaynakça

• AKA, İsmail, Timur ve Devleti, Ankara 1991.
• ANDREASYAN, Hrand D., “XIV. ve XV. yüz yıl Türk Tarihine Ait Ufak Kronolojiler ve Kolofonlar, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, III, 1975 İstanbul.
• AŞIKPAŞAZADE, Tevarih-i Âl-i Osman, çev. Nihal Atsız, Ankara 1985.
• AZİZ B. ERDEŞİR-İ ESTERABADÎ, Bezm u Rezm, yay. Kilisli Rifat, İstanbul 1928.
• BAYBURTLU OSMAN, Tevarih- Cedid-i Mir’at-ı Cihan, haz. Atsız, İstanbul 1961.
• CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul 1979.
• CELÂLZADE MUSTAFA, Selim-Nâme, haz. A. Uğur, M. Çuhadar, Ankara 1990.
• CÖHCE, Salim, “Otlukbeli Savaşına Kadar Akkoyunlular”, Anadolu Birliğinin Sağlanmasında Otlukbeli Savaşının Yeri ve Önemi, Hzl. Prof. Dr. Enver Konukçu, Ankara 1997 Ankara 1997.
• EBU BEKR-İ TİHRANÎ, Kitab-ı Diyarbekriyye, I, yay. N. Lügal, F. Sümer, Ankara 1993.
• FERİDUN BEY, Münşeatü’s-Selatin, I, İstanbul 1274.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul 1973.
• GÜNDÜZ, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul 2010.
• HASAN RUMLU, Ahsenü’t-Tevarih, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2006.
• HASAN RUMLU, Ahsenü’t-Tevarih, çev. Cevat Cevan, Ankara 2004.
• HINZ, Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, çev. Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara 1992.
• HOCA SAADETTİN EFENDİ, Tacü’t-Tevarih, IV, Nşr. İsmet Parmaksızoğlu Ankara 1999.
• HOCA SADEDDİN EFENDİ, Tacü’t-Tevarih, III, İstanbul 1979.
• İBN KEMAL, Al-i Osman, VIII. Defter, Hzl. Ahmet Uğur, Ankara 1997.
• İSMAYİLOV, Mahmud, Kara Yusuf, Bakü 1991.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin, Kars Tarihi, İstanbul 1953.
• KONUKÇU, Enver, “Akkoyunlu Ferruhşad Bey’in Zelhe Savaşı”, Tarih ve Medeniyet Dergisi, Nisan 1997.
• KONUKÇU, Enver, “Clavijo’nun Doğu Anadolu (Erzincan-Doğu Bayezid) Yolculuğu 1404-1405)”, Ankara 1994.
• KONUKÇU, Enver, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1993.
• KONUKÇU, Enver, Otlukbeli Meydan Savaşı, Ankara 1998.
• KONUKÇU, Enver, Kara ve Akkoyunluların Yurdunda, İstanbul 1993.
• KONUKÇU, Enver, “Tercan Tarihi”, Cumhuriyetin 75. Yılında Tercan, Ankara 1998.
• KONUKÇU, Enver, “Otlukbeli ve Çevresi”, Anadolu Birliğinin Sağlanmasında Otlukbeli Savaşının Yeri ve Önemi Paneli, haz. Enver Konukçu, Ankara 1997.
• MİLLER, Wıllıam, Trebizond The Last Greek Empire, Amsterdam 1968.
• MİROĞLU, İsmet, “Tevarih-i Cedid-i Mir’atı Cihan Adlı Eserin Müellifine Dair”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Mart 1976.
• MİROĞLU, İsmet, Bayburt Sancağı ve Erzincan Kazası, Ankara 1990.
• MÜNECCİMBAŞI Sahaifü’l-Ahbar, III, İstanbul 1285.
• NİZAMEDDİN ŞAMİ, Zafername, çev. Necati Lugal, Ankara 1988.
• SANJİAN, Avadis K., Colophons Of Armenia Manuscripts 1301-1480, Cambridge 1969.
• SÜMER, Faruk, Karakoyunlular, Ankara 1984.
• SÜMER, Faruk Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992.
• TEKİNDAĞ, Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961.
• TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.
• TOKSOY, Ahmet, “Ak-Koyunlular”, Ortak Türk Tarihi, IV. Ankara 2019.
• TURSUN BEY, Tarih-i Ebu’l-Feth, haz. M. Tulum, İstanbul 1977.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II, Ankara 1975.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhaneddin Ahmed”, Belleten, XXXII/125-128, Ankara 1968.
• WOODS, John, 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, çev. Sibel Özbudun, İstanbul 1993.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1944.
• YÜCEL, Yaşar, “Fatih’in Trabzon’u Fethi Öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu İlişkileri”, Belleten, C. XLIX, S. 193–195, Ankara 1986.
• YÜCEL, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar II, Ankara 1991.