Zawiyahs and foundations transferred to the ottoman empire from the mamluks end ayyubids in urfa

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 139 - 148, 20.10.2023

Ali Kozan

https://doi.org/10.53718/gttad.1242750

Öz

Zawiyas are places that are effective in the formation of the Islamic understanding of the people of the region by carrying out the guidance activities of the people in their region. These places are religious-social institutions that provide the cleaning, food and beverage needs of the local people with the structures such as the mosque, madrasah, bath and printing house, which are like a kind of social complex. Although it was allocated to dervishes and sheiks, zawiyahs built on behalf of some emirs were also given the opportunity to establish foundations with the allocation of land. Although there are many institutions as zawiyah foundations in Şanlıurfa, there are two zawiyahs that were transferred to the Ottoman Empire from the Mamluk and Ayyubid eras. These are Emir Mencik from the Mamluk period and Sheikh Mesud Dede Khorasani from the Zengi-Ayyubid era in Urfa.
Emir Mencik Zawiyah, which consists of a zawiyah, a madrasa and a soup kitchen, with only the masjid part of it standing today, was built by Emir Mencek, the Mamluks’ ruler of Damascus. Emir Mencek’s full name is Emir Seyfeddin Yusuf, whose zawiyah were found in Damascus, Aleppo, Tarsus and Birecik with the same name. During the reign of Muhammad Ali, he first served as the naib of Damascus and then of Tarsus. Since he undertook the administration of the cities of Damascus, Tarsus, Urfa and Birecik in his political life, a zawiyah and foundations affiliated to zawiyah were formed in these cities. According to the charter dated February 19, 1374, all of its revenues were allocated to the zawiyah, belonging to Seyyid Celaleddin, one of the sheikhs of the Vefai order, and his son. It was stipulated that a part of the income of the foundation should be given to those who work in other zawiyahs in Urfa, sayyids and scholars. From this point of view, it is understood that the zawiyah foundation is a charitable foundation. It is also understood from the foundation charter that the zawiyah served as an institution affiliated to the Vefai sect in the early periods. In the Ottoman archive records, there are also the appointments of trustee, governor/nâzır, mudarris, and primary teacher to the foundation. It is understood that the foundation continued its existence until the beginning of the 20th century.
Sheikh Mesud Zawiyah is a small-scale foundation that has been passed down from the time of the Atabey of Zengi (1144-1182) and then the Ayyubids (1182-1193) domination of the Ruha. It is thought that the oldest Ayyubid Islamic inscription in Urfa is the Sheikh Mesud Zawiyah inscription. It is also thought that Sheikh Mesud was a Khorasan Eren who came from Khorasan (Nishapur) in the middle of the 12th century and settled in Ruha. Again, based on its epitaph, it is understood that it is a poem that includes a mosque, çilehanes and guest rooms, and was built in 1183 after Salahaddin Eyyubi’s capture of Urfa (1182). According to the tahrir dated 1523, the income of the foundation consists of a share allocated from the Emir Mencik foundation and some real estate rents. When it comes to the 1760s, it is stated that the zawiyah was in ruins and was a bandit stop and a gathering place for the people of mischief. Therefore, in the second half of the 18th century, it is seen that the zawiyah went out of its purpose and lost its charitable function. The appointments of trustees, zawiyedârs, sheikhs, tombs and kandildars to the Sheikh Mesud Zâwiyah at different times can be followed from the archive records.
The aim of this study is on the formation of Emir Mencik and Şeyh Mesud Dede Khorasanî zawiyahs and their functioning as charitable foundations in the context of archive records. Period sources, inscriptions and archive documents related to the zawiyahs transferred to the Ottoman Empire from the Mamluk and Ayyubid eras in Urfa were used. It is understood that many appointments have been made to these zawiyahs and foundations since their establishment. However, over time, they moved away from their functions in the establishment period and turned into foundations that remained only trustees after the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Ayyubids, Mamluks, Urfa, foundation

ZAWIYAHS AND FOUNDATIONS TRANSFERRED TO THE OTTOMAN EMPIRE FROM THE MAMLUKS AND AYYUBIDS IN URFA

Öz

Zawiyas are places that are effective in the formation of the Islamic understanding of the people of the region by carrying out the guidance activities of the people in their region. These places are religious-social institutions that provide the cleaning, food and beverage needs of the local people with the structures such as the mosque, madrasah, bath and printing house, which are like a kind of social complex. Although it was allocated to dervishes and sheiks, zawiyahs built on behalf of some emirs were also given the opportunity to establish foundations with the allocation of land. Although there are many institutions as zawiyah foundations in Şanlıurfa, there are two zawiyahs that were transferred to the Ottoman Empire from the Mamluk and Ayyubid eras. These are Emir Mencik from the Mamluk period and Sheikh Mesud Dede Khorasani from the Zengi-Ayyubid era in Urfa.
Emir Mencik Zawiyah, which consists of a zawiyah, a madrasa and a soup kitchen, with only the masjid part of it standing today, was built by Emir Mencek, the Mamluks’ ruler of Damascus. Emir Mencek’s full name is Emir Seyfeddin Yusuf, whose zawiyah were found in Damascus, Aleppo, Tarsus and Birecik with the same name. During the reign of Muhammad Ali, he first served as the naib of Damascus and then of Tarsus. Since he undertook the administration of the cities of Damascus, Tarsus, Urfa and Birecik in his political life, a zawiyah and foundations affiliated to zawiyah were formed in these cities. According to the charter dated February 19, 1374, all of its revenues were allocated to the zawiyah, belonging to Seyyid Celaleddin, one of the sheikhs of the Vefai order, and his son. It was stipulated that a part of the income of the foundation should be given to those who work in other zawiyahs in Urfa, sayyids and scholars. From this point of view, it is understood that the zawiyah foundation is a charitable foundation. It is also understood from the foundation charter that the zawiyah served as an institution affiliated to the Vefai sect in the early periods. In the Ottoman archive records, there are also the appointments of trustee, governor/nâzır, mudarris, and primary teacher to the foundation. It is understood that the foundation continued its existence until the beginning of the 20th century.
Sheikh Mesud Zawiyah is a small-scale foundation that has been passed down from the time of the Atabey of Zengi (1144-1182) and then the Ayyubids (1182-1193) domination of the Ruha. It is thought that the oldest Ayyubid Islamic inscription in Urfa is the Sheikh Mesud Zawiyah inscription. It is also thought that Sheikh Mesud was a Khorasan Eren who came from Khorasan (Nishapur) in the middle of the 12th century and settled in Ruha. Again, based on its epitaph, it is understood that it is a poem that includes a mosque, çilehanes and guest rooms, and was built in 1183 after Salahaddin Eyyubi’s capture of Urfa (1182). According to the tahrir dated 1523, the income of the foundation consists of a share allocated from the Emir Mencik foundation and some real estate rents. When it comes to the 1760s, it is stated that the zawiyah was in ruins and was a bandit stop and a gathering place for the people of mischief. Therefore, in the second half of the 18th century, it is seen that the zawiyah went out of its purpose and lost its charitable function. The appointments of trustees, zawiyedârs, sheikhs, tombs and kandildars to the Sheikh Mesud Zâwiyah at different times can be followed from the archive records.
The aim of this study is on the formation of Emir Mencik and Şeyh Mesud Dede Khorasanî zawiyahs and their functioning as charitable foundations in the context of archive records. Period sources, inscriptions and archive documents related to the zawiyahs transferred to the Ottoman Empire from the Mamluk and Ayyubid eras in Urfa were used. It is understood that many appointments have been made to these zawiyahs and foundations since their establishment. However, over time, they moved away from their functions in the establishment period and turned into foundations that remained only trustees after the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Ayyubids, Mamluks, Urfa, Emir Mencik Zawiyah, Sheikh Mesud Zawiyah, foundation

URFA’DA MEMLÜK VE EYYÜBİLERDEN OSMANLI’YA İNTİKAL EDEN ZÂVİYELER VE VAKIFLARI

Öz

Zâviyeler, bulundukları bölgedeki halkın irşad faaliyetlerini yürüterek bölge halkının İslam anlayışının oluşmasında etkili olan mekanlardır. Bu mekanlar bir nevi külliye gibi içinde barındırdığı mescid, medrese, hamam ve matbah gibi yapılarla yöre halkının temizlik, ibâte ve iâşelerini de temin eden dinî-sosyal kuruluşlardır. Dervişlere ve şeyhlere tahsis edilmekle birlikte bazı emirler adına da inşa edilen zaviyelerin arazî tahsisiyle vakıf kurmalarına da imkân tanınmıştır. Şanlıurfa’da da zâviye vakfı olarak pek çok kurum olmakla birlikte Memlük ve Eyyübi devirlerinden Osmanlı’ya intikal eden iki zâviye göze çarpmaktadır. Bunlar Urfa’da Memlük devrine ait Emir Mencik ve Zengî-Eyyübi devrine ait Şeyh Mesud Dede Horasanî zaviyeleridir.
Günümüzde sadece mescid kısmı ayakta kalan ve mescidle birlikte zâviye, medrese ve imaretten müteşekkil Emir Mencik Zâviyesi, Memlüklerin Şam Meliki Emir Mencek(Mencik) tarafından yaptırılmıştır. Şam, Halep, Tarsus ve Birecik’de de aynı adla zâviyeleri tespit edilen ve Emir Mencek’in tam adı Emir Seyfeddin Muncuk el-Yusufî (ö. 1375)’dir. Muhammed Ali devrinde önce Şam ve ardından da Tarsus nâibliği görevini yürütmüştür. Siyasî hayatında Şam, Tarsus, Urfa ve Birecik şehirlerinin yönetimini üstlenmesinden dolayı bu şehirlerde onun adına birer zâviye ve zaviyeye bağlı vakıfların teşekkül etmiştir. 19 Şubat 1374 tarihli vakfiyesine göre gelirlerinin tamamı, Vefaî tarikatı şeyhlerinden Seyyid Celâleddin ve evlâdına ait olmak üzere zaviyeye tahsis edilmiştir. Vakıf gelirlerinin bir bölümü de Urfa’daki diğer zaviyelerde görevli olanlara, seyyid ve alimlere cihet olarak şart koşulmuştur. Buradan hareketle zâviye vakfının hayrî bir vakıf olduğu anlaşılmaktadır. Yine vakfiyesinden hareketle zâviyenin ilk dönemlerde Vefâî tarikatına bağlı bir müessese olarak hizmet verdiği de anlaşılmaktadır. Osmanlı arşiv kayıtlarında vakfa yapılan mütevellilik, mutasarrıf/nazırlık, müderrislik, muallim-i sıbyan atamalarına da rastlanmaktadır. Vakfın varlığını XX. yüzyılın başlarına kadar sürdürdüğü anlaşılmaktadır.
Şeyh Mesud Zâviyesi de, Zengî(1144-1182) Atabeyliği ve ardından Eyyübilerin(1182-1193) Ruha hakimiyeti devrinden günümüze intikal etmiş küçük ölçekli bir vakıftır. Urfa’da Eyyübilere ait en eski İslam kitabesinin Şeyh Mesud Zâviyesi kitabesi olduğu düşünülmektedir. Ayrıca Şeyh Mesud’un, XII. yüzyılın ortalarında Horasan(Nişabur)’dan gelerek Ruha’ya yerleşen bir Horasan Ereni olduğu düşünülmektedir. Yine kitabesinden hareketle, mescid, çilehâneler ve misafir odalarını içerisinde barındıran bir manzume olup Selahaddin Eyyübi’nin Urfa’yı ele geçirmesi(1182)’nin akabinde 1183’te yapıldığı anlaşılmaktadır. 1523 tarihli tahrire göre vakfın gelirlerini Emir Mencik vakfından ayrılan bir hisse ile bazı gayrimenkul kiraları oluşturmaktadır.1760’lı yıllara gelindiğinde zâviyenin yıkık vaziyette olup, eşkıya durağı ve ehli fesâdın toplanma yeri olduğu ifade edilmektedir. Dolayısıyla XVIII. yüzyılın ikinci yarısında bir dönem zaviyenin yapılış amacı dışına çıkarak hayır işlevini yitirdiği görülmektedir. Şeyh Mesud Zâviyesi’ne farklı dönemlerde yapılan mütevelli, zâviyedâr, şeyh, türbedâr ve kandildâr atamaları arşiv kayıtlarından takip edilebilmektedir.
Bu çalışmanın amacı, arşiv kayıtları bağlamında Emir Mencik ve Şeyh Mesud Dede Horasanî zaviyelerinin teşekkülü ve hayrî vakıflar olarak işleyişi üzerinedir. Urfa’da Memlük ve Eyyübi devrinden Osmanlı’ya intikal eden zaviyelere ilişkin dönem kaynakları, kitâbeler ve arşiv kayıtları kullanılmıştır. Kuruluşlarından itibaren söz konusu zaviyelere ve vakıflarına pek çok atama yapıldığı anlaşılmaktadır. Ancak zamanla kuruluş devrindeki işlevlerinden uzaklaşarak XIX. yüzyıldan sonra mütevelliden ibaret kalan vakıflar hâline dönüşmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler

Memlükler, Eyyübiler, Urfa, Emir Mencik Zaviyesi, Şeyh Mesud Zaviyesi, vakıf

Kaynakça

• BOA(Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), AE. SAMD.III, 218/21069, 1 Safer 1135.
• BOA, AE. SAMD. III, 162/15833, 20 Safer 1125.
• BOA, AE. SMST. III, 198/15605, 29 Zilhicce 1185. BOA, AE. SOSM.III, 76/5800, 13 Şevval 1168.
• BOA, AE.SSLM.III, 63/3825, 29 Zilhicce 1210.
• BOA, AE.SSLM.III, 252/14624, 29 Zilhicce 1220.
• BOA, C. EV. 1/32, 18 Ramazan 1178.
• BOA, C. EV. 517/26150, 11 Zilkade 1145.
• BOA, C. EV. 613/30932, 13 Receb 1217.
• BOA, C. EV. 660/33294, 29 Rebiülahir1165.
• BOA, C. ML., 112/ 4975.
• BOA, C.EV, 19/942, 9 Muharrem 1177.
• BOA, C.EV, 350/17777, 29 Rebiülevvel 1212.
• BOA, C.EV, 384/19471, 13 Cemaziyelevvel 1173/2.
• BOA, C.EV, 389/19713, 29 Rebiülevvel 1179.
• BOA, C.EV, 441/22342, 29 Cemâziyelevvel 1173.
• BOA, C.EV, 465/23526, 29 Cemâziyelevvel 1212.
• BOA, C.EV, 94/4670, 21 Rebiülevvel 1206.
• BOA, C.EV, 94/4670, 21 Rebiülevvel 1206.
• BOA, C.EV. 383/19420, 29 Cemâziyelevvel1233.
• BOA, C.EV., 58/2880, 2 Recep 1210. BOA, C.MF, 95/4750, 8 Zilkade 1158.
• BOA, DH.HMŞ., 2-11, 7 Haziran 1332.
• BOA, İE. EV. 24/2894, 23 Ramazan 1104.
• BOA, İE. EV. 50/5562, 23 Rebiülevvel 1121.
• BOA, İE.EV, 40/4595.
• BOA, İE.EV., 55/6103.
• BOA, ŞD, 2128/7, 19 Şaban 1316.
• VGM(Vakıflar Genel Müdürlüğü) Defter, 18254-1, 13 Rebiulevvel 1280.
• VGM, EV.MKT, 702/164.
• VGM, HD, Numara:1088.
• VGM, HD, Numara:1090.
• VGM, HD, Numara:1118.
• VGM, HD, Numara:1128.
• VGM, HD, Numara: 1160.
• Abu’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, C. I-II, TTK Basımevi, Ankara 1999.
• AKKUŞ YİĞİT, Fatma, “Emir ve Devlet: Dımaşk Naibi Emir Tengiz’in Hayatı”, Gazi Türkiyat, Bahar 2014, S. 1/14, ss. 127-144.
• ALPTEKİN, Coşkun, “Zengi’nin Urfa’yı Fethi”, Fen Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S. 1/4, Erzurum 1986, ss. 69-78.
• AVCI, Casim, “Nâib”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, ss. 311-312.
• AYDEMİR, Salih, “Anadolu’nun Gönül Fatihleri: Horasan Erenlerinin Urfa’daki İzleri-Şeyh Mes’ud Nişaburi, Bediüzzaman Ahmed Hemedani ve Dede Garkın Horasan”, Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu, Ed. Süleyman Gezer, Ankara 2019, ss. 561-569.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler: I İstila Devrinde Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, S. II, Ankara 1942, ss. 279-386.
• BİRECİKLİ, İhsan Burak, “Medine-i Urfa Şer’iyye Sicillerine Göre Urfa Kazasında Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, S. 37, Haziran 2012, ss. 245-264.
• BİZBİRLİK, Alpay, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, TTK Basımevi, Ankara 2002.
• CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008. ÇIPLAK, Esra, “Ortaçağda Mülkiyet ve Kişilik İhlalleri: Burcî Memlûk Sultanı Ferec b. Berkûk Örneği”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Mart 2021, S. 7/1, ss. 414-435.
• ED-DÛRÎ, Abdülazîz, “Emir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, ss. 121-123.
• ERTUĞ, Zeynep Tarım, “Tablhâne, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss. 333.
• GÜLER, Mustafa, “Urfa Şeyh Mes’ud Horasani Zâviyesi”, Megaron, 2017; S. 12/4, ss. 589-604.
• https://mufity.blogspot.com/2021/02/urfada-hacllardan-geri-alnmas-sonrasnda.html. Erişim Tarihi: 18/01/2022.
• İbn Tagrîberdî, en-nucûmu’z-zâhire fî mülûk Mısır ve’l-Kâhire, C. 11, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1950.
• İbnü’l-Esîr, el-kâmil fi’t-târîh, C. IX, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Cihet”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, C. VII, ss. 546-548.
• KARAKAŞ, Mahmud, Şanlıurfa ve İlçelerinde Kitabeler, Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Eğitim Müdürlüğü Yayınları 12, Ankara 2001.
• KARAKEÇİLİ, Enver, “Ruha Kazası’na Ait Hurufat Defterlerinin (1690-1837) Muhteviyatı ve Şehrin Yapılarına İlişkin Sayısal Tespitler”, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa I, Ed. Kasım Şulul, Ömer Sabuncu, Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yayınları, Ankara 2017, ss. 378-399.
• KAZICI, Ziya, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa’daki Vakıf Hizmetleri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 5-6, 1987-1988, İstanbul 1993, ss. 85-102.
• KAZICI, Ziya, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınları, İstanbul 1985.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Vakıf Müessesesine Dâir Araştırmalar”, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• KÜRKÇÜOĞLU, A. Cihat, “Şanlıurfa(Mimari)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul 2010, ss. 343-346.
• OCAK, Ahmet Yaşar; Faruqhi, Suraiya, “Zâviye”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, MEB Yayınevi, İstanbul 1986, ss. 468-476.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Zâviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bîr Deneme”, Vakıflar Dergisi, S. 12, Ankara 1978, ss. 247-269.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik Kalenderîler(XIV-XVII. Yüzyıllar), TTK Basımevi, Ankara 1999.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Türkiye Sosyal Tarihinde İslâmın Macerası, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• ÖZKÖSE, Kadir, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre ve Akımların Rolü”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 7/1, Sivas 2003, ss. 249-280.
• ÖZTÜRK, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB Yayınevi, İstanbul 1993. ŞEKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997.
• TAŞ, Yasin, “Osmanlı Dönemi Urfa Vakıflarında Suistimaller ve Görevden Almalar”, Osmanlı Urfası, C. II, Urfa Okulu Yayınları, Şanlıurfa 2017, ss. 455-471.
• TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Turan Neşriyat, İstanbul 1993.
• TURGUT, Bahattin, Urfa Vakıfları (1850-1900), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, MEB Yayınevi, İstanbul 1993, ss. 153-172.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2012, ss. 479-486.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi(Bir Sosyal Tarih İncelemesi), TTK Basımevi, Ankara 2003.