XVI. YÜZYILDA TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE ACLUN SANCAĞI’NDA VAKIFLAR VE MÜLKLER

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 175 - 208, 20.10.2023

Mohammad Ali Banı Issa

https://doi.org/10.53718/gttad.1296576

Öz

Bu çalışma, Aclun Sancağı’nın 1514-1596 yılları arasındaki vakıf ve mülk tarihine ışık tutmaktadır. Ayrıca çalışmada, tarih, coğrafya, yönetim ve nüfus açısından Aclun Sancağı’nın kısaca tarihine değinilmiştir. Çalışmada Aclun Sancağı ile ilgili olarak XVI. yüzyıldaki tahrir defterlerinden ve aynı yüzyıla ait mukataa, timar ve vakıf defterlerinden yararlanılmış ve vakıfların nasıl örgütlendiği açıklanmaya çalışılmıştır. Sözü edilen defterler, XVI. yüzyılın ortalarında Osmanlı Devleti tarafından yürütülen idari, iktisadi, içtimai, dini ve hayri faaliyetler ve nüfus üzerine kapsamlı bilgiler içermektedir. Bu defterlerde Aclun Sancağı’nın merkezine ve ona ait köy ve çiftliklere de değinilmiştir. Bu bağlamda, Aclun Sancağı’yla ilgili 970, 266 ve 1597 tarihli tapu tahrir defterlerinde bulunan mülkler ve vakıflardan bahsedilmektir. Üstelik bu defterlerde vakfın yeri, vakfın ismi, vakfın türü ve vakfın kime ait olduğu konusunda açık ve net kayıtlar da mevcuttur. Ayrıca defterlerden bu vakıfların Aclun Sancağı’nın nahiyelerine bağlı köy ve çiftliklerdeki dağılımlarının yeri ve vakfedilen emvalin değeri tespit edilebilmiştir. Ayrıca, bu defterlerden faydalanmak suretiyle Osmanlı Devleti’nin, Aclun Sancağı’ndaki iktisadi, sosyal, kültürel ve dini faaliyetleri ile, evkaf müesseselerini düzenlemesindeki rolünü anlayabilmekteyiz.
Bu çalışma aynı zamanda Aclun Sancağı'nda vakfın tahsis edildiği ciheti hakkında da önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca ‘Aclun Sancağı’ndaki vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl boyunca bölge üzerinde önemli bir ekonomik etkiye sahip olmuştur. Bu kurumlar, tarım arazileri ile pazar ve dükkân gibi ticari binalar da dâhil olmak üzere çeşitli mülklerin yönetiminden ve bakımının yerine getirilmesi konusunda faaliyet göstermekteydi. Üstelik, ‘Aclun Sancağı'nın vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl boyunca bölgenin sosyal ve kültürel hayatında önemli bir rol oynamıştır. Bu vakıfların yönetimi ve bakımının yanı sıra yerel topluma hizmet sağlamakta da önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, ‘Aclun Sancağı’ndaki vakıf malları ve kurumlarının temel sosyal ve kültürel etkilerinden biri, eğitim ve bilginin teşvik edilmesi ve sosyal sınıflar arasında, özellikle de çocuklarını coğrafi sınırları dışında eğitemeyen sınıflar arasında yayılmasındaki rolüdür.
‘Aclun Sancağı’ndaki vakıf kurumları ve mülkleri, XVI. yüzyıl süresince bölgenin kendine has kültürel ve dini faaliyetlerinin teşvik edilmesi konusunda önemli bir katkı sağlamıştır. Eğitim, hayırseverlik, sosyal refah, dini ve kültürel faaliyetler ile yerel kimliğin desteklenmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Bununla birlikte ‘Aclun Sancağı’ndaki vakıfların Mübarek Ramazan ayında fakir fukaraya, Kurˈan okuyucularına, Mekke’deki Ulu Camii’ye, peygamber ve sahabe türbelerine, padişahların medreselerine ve camilerine, bazı zaviyelere ve mescitlere vakfedildiği ortaya konulmuştur. Bu etkiler XVI. yüzyıl boyunca bölgedeki sosyal uyumun ve kültürel çeşitliliğin artmasına katkıda bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Defter No. (970, 266, 185), Osmanlı Devleti, XVI. yüzyıl., Aclun Sancağı

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Danışmanıma Prof. Dr. Ahmet KANKAL VE Doç. Dr. Hasan IŞIK

PROPERTIES AND FOUNDATIONS IN AJLOUN SANJAK ACCORDING TO REGISTRY BOOKS IN THE 16TH CENTURY

Öz

This study sheds light on the foundation and property history of Ajloun Sanjak’ between 1514 and 1596. Furthermore, the study briefly discusses the history of Ajloun Sanjak from the standpoint of history, geography, administration, and population. It also mentioned how the foundation was organized, as mentioned in the Ajloun Sanjak and the tabu registry books of the 16th century as well as the mukataa, timar, and foundation registers of the same century.
These registers contain a comprehensive perspective on the administrative, economic, and social, foundations and population carried out by the Ottoman Empire in the middle of the 16th century. These registers also mentioned the center of Ajloun Sanjak and its villages and farms. Thus, it is in this context that the paper talks about these properties and foundations found in the land registry books numbered 970, 266, and 185 related to Ajloun Sanjak. Moreover, in these registers, there are clear records about the foundation’s place, the foundation’s name, the foundation type, and to whom the foundation belongs. In addition, we were able to determine the place of the spread of these foundations in the villages and farms of the sub-districts of Ajloun Sanjak and the value of the endowment from the registers.
This study also gives important information about the place where the foundation was allocated in the Ajloun Sanjak. In addition, foundation institutions and properties in the Ajloun Sanjak had a significant economic impact on the region throughout the 16th century. These institutions were involved in the management and maintenance of various properties, including farmland and commercial buildings such as markets and shops. Moreover, the foundation institutions and properties of the Ajloun Sanjak played an important role in the social and cultural life of the region throughout the 16th century. It has played an important role in the management and maintenance of these foundations as well as providing services to the local community. Moreover, one of the main social and cultural impacts of waqf properties and institutions in the Ajloun Sanjak is its role in the promotion of education and knowledge and its dissemination among social classes, especially those who cannot educate their children outside their geographical boundaries.
The foundation institutions and properties in Ajloun Sanjak made an essential contribution to the promotion of the region's unique cultural and religious activities during the 16th century. They have played an important role in promoting local identity through education, philanthropy, social welfare, and religious and cultural activities. In addition, it has been revealed that the foundations in the Aclun Sanjak were donated to the poor, the readers of the Qur'an, the Great Mosque in Mecca, the tombs of the prophets and companions, the madrasahs and mosques of the sultans, some zawiyas and masjids in the holy month of Ramadan. These influences contributed to the increase of social cohesion and cultural diversity in the region during the 16th century.

Anahtar Kelimeler

Ajloun Sanjak, Foundation, Registry No. (970, 266, 185), Ottoman Empire

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• BOA TD 970, (Mufassal Tapu Tahrir Defteri).
• BOA TD 266, (Mufassal Tapu Tahrir Defteri).
• BOA TD 185, (Mufassal Tapu Tahrir Defteri).
• BOA TD 522, (Defter-i Evkaf ve Emlak Livâ-i Gazze, Kuds-i Şerif, Safed, Nablus, Aclûn).
• İBN BATTÛTA, Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (Tz.) “Seyahatnâmesi”, Rıhletü İbn Battûta / Tuhfetüʼn-Nuzzâr fi Garâibiʼl-Emsâr ve Acâibiʼl-Esfar. C. 1, çev. A. Sait Aykut, İstanbul: Kültür Merkezi.
• İBNİ TAGRIBERDİ, Cemaleddin-Ebiʼl-Mehasin-Yusuf, en-Nücûmuʼz-Zahire-fi-Mulûki-Mısır-veʼl-Kahire, C. 16, Araştıran: Fehim ŞELTÛT, Cemaleddin el-ŞEYAL, Mısır Yazarlar Kurulu, Kahire 1970-1972.
• ACUN, Fatma, “Osmanlı Tarihi Araştırmalarının Genişleyen Sınırları: Defteroloji”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 1, İstanbul 1999, ss.315-328.
• BAHAR, Hasan, “Osmanlı Tahrir Defterleri Çalışmalarındaki Gelişmeler Üzerine Gözlemler”, Osmanlı Araştırmaları, C. 16, S.16, Üsküdar 1996, ss. 61-66.
• BARKAN, Ömer L., “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatinin Osmanli İmparatorluğunda Aldiği Şekiller: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakiflarin Hususiyeti”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 7, S. 4, İstanbul 1911, ss.906- 942.
• BARKAN, Ömer Lütfi, XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Birinci Cilt; Kanunlar, İstanbul 1943.
• BARNES, John R., An Introduction to Religious Foundation in the Ottoman Empire, Second Impression, Brill, The Netherlands 1987.
• BEDRAN, Abdulkadir,“Münedemetʼül-Atlâl-ve-Müsâmeretʼül-Hayâl”, İslami Yayın ve Basım Bürosu Yayınları, Şam H. 1379.
• BEYYAT, Fazıl, el-Biladuʼl-Arabiye fi el-Vesâıkʼul-Osmaniye en-Nısfuʼl-Evvel min el-Karn 10 H. / 16 M., C. 1, Merkezʼül-Abhâṣ Lit-Tarih vel-Finûn, İstanbul 2011.
• BOSTAN, İdris, “Aclûn”, DİA, C. 1, İstanbul 1988, ss.326-327.
• ÇAKAR, Enver, “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı”, FÜSBD, C. XIII/1, Elazığ 2003, ss. 352-374.
• ÇİÇEK, Kemal “Osmanlılarʼdan Önce Akdeniz Dünyasında Yapılan Tahrirler Hakkında Bazı Gözlemler”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 6, 1995, ss. 51-89.
• ÇİÇEK, Kemal, “Osmanlı Tahrir Defterlerin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Yöntem Arayışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 97, 1995, ss. 41-66.
• DİETER, Wolf, KAMAL, Hütteroth Abdulfattah, Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century, Erlangen 1977.
• EL-BAHÎT, Defter Mufassal Liva-i Aclun, Tabu Tahrir Defteri 185 (Çalışma, İnceleme ve Çeviri), Ürdün Üniversitesi yayınları, Amman 1989.
• EL-BAHÎT, Muhammed A., Hamoud, Novan Raja, Defter Mufassal Liva-i Aclun, Tabu Defteri 970 (Çalışma, inceleme ve çeviri), Baskı 1, Ürdün Üniversitesi yayınları, Amman 1989.
• EMECEN, Feridun M., Yavuz Sultan Selim, Kapı Yayınları, İstanbul 2016.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler, İstanbul 1996.
• Erhan Afyoncu, “Türkiyeʼde Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 1, S. 1, 2003, ss.267-286.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyip, “Nâhiye”, DİA, C. 9, s.36-37.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Hane Deyimi Hakkında”, Tarih Dergisi, S. 32, İstanbul 1979, ss.331-348.
• GÜNAY, Hacı Mehmet. “Vakıf”, DİA, C. 42, İstanbul 2012, ss.475-479.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Derbend” DİA, C. 9, İstanbul 1994, ss.162-164.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, X1V-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, TTK., Ankara 2014.
• HİNZ, Walther, SEVİM, Acar, “İslamʼda Ölçü Sistemleriˮ, çev. Acar Sevim, Türklük Araştırmaları Dergisi, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, S. 5, İstanbul 1990, ss. 5-85.
• İNALCIK, Halil, QUATAERT, Donald, Osmanlı İmparatorluğuʼnun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300 – 1600, çev. Halil Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, C. I, İstanbul 2000.
• İpşirli, Mehmet ve et-Temîmî, Muhammed Davud, Evkâfuʼl-Müslimîn fî-Filistîn fî-Elviyyeti Gazze, el-Kudsi Şerif, Safed, Nablus, Aclûn Hasbeʼd-Defter Rakam 522 min-Defâtîriʼt-Tahrîriʼl-OsmanîyyetiʼlMüdevvereti fîʼl-Karniʼl-âşiriʼl-Hicrî, Merkezüʼl-İbhâse liʼt-Tarîhi veʼl-Funûnu veʼs-Sakâfetüʼlİslamiyyete bi-İstanbul, 1402-1982.
• KASKAS, Hela, Mesacid-ü Dımaşk fil-Asruʼl-Osmani, Dar Neynava lil-Neşir vet-Tevzii, Dımaşk 2019.
• KAZICI, Ziya, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1985.
• KOZAK, İbrahim Erol, Bir Sosyal Siyaset Meselesi Olarak Vakıf, Sakarya Üniversitesi, Sakarya 1994.
• MAALOUF, Amin, Arapların Gözünden Haçlı Seferleri, çev. Ali Berktay, Yapı Kredi Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
• MİNNİS, Denise, BADER, Yousef, “A Comparative Analysis Of Belvoir (Kawkab Al-Hawa) And Qalʼat Al-Rabad (Aclûn Castle)ˮ, Annual Of The Department Of Anti Quities Of Jordan, XXXII, Amman 1988, ss.255-264.
• MUNDY, Martha, Modern Devletʼe Giden Yolda Mülk Siyaseti: Osmanlı Suriyesiʼnde Hukuk Yönetim ve Üretim, çev. Süleyman Kızıl Toprak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.
• MUNTASIR, İbrahim A., El-Muˈcemʼul-Vasît, Arapça Dil Akademisi, Eş-Şurûk Uluslararası Kütüphanesi, C. 1, 2004. MUSLU, Cihan Yüksel, Osmanlılar ve Memluklar İslam Dünyasında İmparatorluk Diplomasisi ve Rekabet, çev. Zeynep Rona, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”, Vakıflar Dergisi, S. 22, 1991, ss.429-439.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir”, DİA, C. 39, İstanbul 2010, ss.425-429.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğuʼnda Paranın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yauınları, İstanbul 1999. RAYMOND, André, Grandes Villes Arabes À lʼépoque Ottomane, Paris: Sindbad 1985.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Akçe”, DİA, C. 2, İstanbul 1989, ss. 224-227.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, Türkiye İktisat Tarihi, Menteş Kitabevi, İstanbul 1989, s.27-28.
• SALİBİ, Kamal. The Modern History of Jordan. I. B. Tauris 1998.
• SARINAY, Yusuf ve diğerleri, 397 Numaralı (Haleb Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri ( 943 / 1536 ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, OAB, Ankara 2010.
• SARINAY, Yusuf ve diğerleri, 401 Numaralı Şam Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri ( 942 / 1535 ) C. I Defter-i Hâkânî Dizisi: XVII, Kanlık devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 118 Defter-i Hâkânî Dizisi, Ankara 2011.
• SÖZLÜ, Halil, Ürdün – Aclûnʼdaki Mimari Eserler, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi) Van 2009.
• ŞAHİN, İlhan, “Nahiye”, DİA, C.32, İstanbul 2006, ss.306-308.
• ŞAHİN, Reyhan, “Zürrî Vakıfların İdaresinde Yaşanan Sorunlarˮ, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 43, 2016, ss.313-323.
• ŞEKER, Mehmet, “Ortaçağʼda Şam Diyarının Stratejik Bir Kalesi: Aclûn Kalesiˮ, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 4, 2019, ss.3799-3807.
• TAHİR, Sezen, Osmanlı Yer Adları, TC. (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü) Yayın No. 26, Ankara 2017.
• TAŞKIN, Ünal “269 Numaralı İcmal Defterine Göre Aclûnˮ, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.7, Aralık 2011, ss.251-257.
• TAŞKIN, Ünal, “XVI. Yüzyılda Aclûn Şehri ve Kasabalarının Nüfusu”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/7, Ankara Turkey Summer 2013, ss.645-654.
• TAŞKIN, Ünal, Osmanlı Devletiʼnde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim dalı, YLT, Fırat Üniversitesi, Elazığ 2005.
• TAŞKIN, Ünal, Osmanlı İdaresinde Safed (1516-1600), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Elazığ 2010.