İRAN’IN FARS EYALETİNDE HAMSE KONFEDERASYONU VE OYMAKLARI HAKKINDA BİR İNCELEME

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 309 - 318, 20.10.2023

Şenay Yanar

https://doi.org/10.53718/gttad.1341035

Öz

Bu makale, İran'ın güneyinde, Fars eyaletinde 19.yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın ortaları arasında siyasi bir topluluk halinde varlığını sürdüren konar-göçer, Türk dilli ve kısmen Türkleşmiş boyların oluşturduğu Hamse isimli topluluğunun tarihi, coğrafî, sosyal ve siyasi yapısını incelemektedir. Bilindiği üzere Türkistan’dan dünyanın farklı bölgelerine yapılan Türk göçleri, uzun vadede ilgili yerlerin etnik ve kültürel yapısının şekillenmesinde etkili olmuştur. Bu bölgelerden biri olarak İran Türk varlığının günümüzde de en çok rastlandığı ülkelerden biridir. Bu nedenle buradaki Türk varlığı hakkındaki araştırmalara katkı yapma hedefindeki bu çalışmada Hamse İli’ne ilişkin iki ana konu üzerinde durulmuştur. Bunlardan ilki Hamse’yi oluşturan beş oymağın yüzyıllardır söz konusu bölgede yaşayan ve yaylak-kışlak arası konar-göçer yaşamlarını devam ettiren bu birbirinden bağımsız boyların dönemin hükümeti Kaçar hanedanının politikaları kapsamında komşu kavim Kaşkaylar’a karşı rakip güç haline getirilerek birleştirilme sürecinin incelenmesidir. İkinci konu da ilgili oymakların etnik köken ve dilleri, Hamse’nin coğrafî sınırları, yaylak-kışlak bölgeleri, sosyal ve ekonomik yaşayışları ve birbirleriyle ve merkez hükümetle bağlantıları gibi özelliklerinin ortaya konulmasıdır. Farsça muasır kaynakların yanı sıra araştırma eserlerinin ışığında yukarıda bahsedilen konular üzerinde duran bir araştırma makalesi niteliğindeki bu çalışmanın amacı, hakkında son derece az çalışma bulunan Fars eyaletindeki Hamse İli’nin Türk etnik kimliği niteliği ve varlığına ilişkin bilgileri derleyip toparlayarak literatüre katkıda bulunmaktır. Çalışmanın yöntemi söz konusu dönemin canlı tanıkları tarafından kaleme alınmış muasır eserlerin incelenerek karşılaştırılması suretiyle Fars Hamse’sini oluşturan boylarının yerleşim yerleri, tireleri, nüfusları, başlıca uğraşları ve yöneticilerinin faaliyetleri hakkındaki bilgi ve görüşlerin ortaya konulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

İran Türkleri, Fars Vilayeti, İl, Hamse, Konar-Göçerlik, Tarihi Coğrafya

A Research On Hamse Confederation and It’s Tribes In Iran’s Fars Province

Öz

Hamse is a confederation consisting of five tribes, which, as the name suggests, came second in terms of influence and population after the Qashqais in Iran's Fars province, from the end of the 18th century to the middle of the 19th century. This article examines the historical, geographical, social and political structure of the Hamse community, which was formed as a political community between the second half of the 19th century and the middle of the 20th century in Fars province in the south of Iran. As it is known, Turkish migrations from Turkistan to different parts of the world have been influential in shaping the ethnic and cultural structure of the relevant places in the long run. As one of these regions, Iran is one of the countries where the Turkish presence is most common today. For this reason, in this study, which aims to contribute to the researches on the Turkish presence here, two main issues related to the Hamse Province are emphasized. The first of these is the examination of the process of combining the five tribes that make up Hamse, by turning them into a rival power against the neighboring tribe Qashqais within the scope of the policies of the Qajar dynasty, the government of the time, of these independent tribes that have been living in the region for centuries and continuing their nomadic life between the highland and winter quarters. The second issue is to reveal the features such as the ethnic origins and languages of the related tribes, the geographical borders of Hamse, their summer-winter pastures, their social and economic life, and their connections with each other and with the central government. The aim of this study, which is a research article that focuses on the above-mentioned issues in the light of research works as well as contemporary Persian sources, is to contribute to the literature by compiling and gathering information on the Turkish ethnic identity and existence of Hamse Province in Fars province, which has very few studies. The method of the study is to reveal the information and opinions about the settlements, clans, populations, main occupations and activities of the rulers of the tribes that make up the Persian Hamse by examining and comparing the contemporary works written by the living witnesses of the period in question.

Anahtar Kelimeler

Turkish Tribes in Iran, Fars Province, İl, Khamse, Nomads, Historical Geography

Kaynakça

• BEHMEN BEGİ, Muhammed, Örf ve Adat Dar Eşair e Fars, Tala-yı Şehamet, Entesharat-ı Novid Şiraz, Şiraz 1388 .
• BOSWORTH, C.E., “Arsanjan”, EI, II, BRILL, Leiden 1986.
• DURDARİ, Novrooz, Tarikh-i Echtemai ve Siyasi-i İl a Bozorg e Qashqai, Entesharat-ı Qashqai, Entesharat-ı Kaşkai, Şiraz 1388.
• FESAÎ, Mirza Hasan, Farsnâme-i Nasıri, C. I ve II, Müessese-i Entesharat-ı Emir Kebir, Tahran 1367.
• İVANOV, Mihail Sergiyoviç, Aşair-e Cenub: Qashqai, Hamse, Kahkuliye, Memesini, mütercimler: Keyvan Pehlivan, Masume Dad, Entesharat-ı Ervan, Tahran 1384.
• KAFKASYALI, Ali, İran Coğrafyasında Türkler, Bilge Oğuz Yayınları. İstanbul 2011.
• LAMBTON, Ann.K.S, “Tarikh-e İlat- İran”, İlat ve Aşair, Tercüme: Ali Tebrizi, Entesharat-i Moessese-i Agah, Tahran 1362, ss. 195-240.
• MİRZAÎ, Gulam Rıza, Qashqaiha ve Mobarezat-ı Mardom e Cenub, Merkez-i Esnad-ı Enghelab-i İslami, Tahran 1381.
• MORİNİ, D, Aşair-e Fars, Farsçaya tercüme eden: Doktor Celalettin Refifer, Entesharat-ı Danesgah-ı Tahran. Tahran 1375.
• NEJAD, Cevad Safi, Ashair-i Merkez-i İran, Moessese-i Entesharat-ı Amir Kebir, Tahran 1375.
• PERHAM, Sirus, “İl-i Qashqai Kay va Az Koca Ba Fars Omada Ast?”, Tercüme: Ali Tebrizî, İlat ve Eşair, Müessse-i İntişarat-ı Agah, Tahran 1362, ss. 246-265.
• ŞİRAZÎ, İbn Abdülkerim Ali Rıza, Tarikh-i Zend: Canishinan-ı Kerim Han Zend, Tahran 1360.