BİR KARADENİZ ŞEHRİNİN TARİHİNDEN KESİTLER VI. YÜZYILDA TRAPEZUS

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 53 - 66, 20.10.2023

Abdullah Üstün

https://doi.org/10.53718/gttad.1347460

Öz

Bu çalışma, tarihyazımı türünün merkezinde yer aldığı kaynakların tanıklıkları aracılığıyla VI. yy.da Trapezus’u ve onunla kesişimi ile Karadeniz’in güneydoğusu, diğer bir ifadeyle Türkiye’nin kuzey doğusunu gözlemlemeye çabalar. Bu gözlem adına VI. yy.ın tarihyazımsal olarak betimlenme zenginliği ve hukuki yayınlar gibi olanaklarından yararlanmaya ve etrafındaki gelişmeler bağlamıyla bu şehrin resmine erişmeye çalışır. Söz konusu betimlemenin borçlu olunduğu Procopius, Agathias ve Menandrus’un eserleri çalışmanın merkezi olarak tanımlanan tarihyazımı kaynak kümesini oluşturur. Bu yüzyılın kendine özgü yönlerinden hukuki yayınlar ile kastedilen ise Trapezus’un idari durumunu ve bu durumun geçirdiği değişimler gibi hususların takip edilebildiği Novellae’ın parçası olduğu Corpus Iuris Civilis’dir. Bu ikinci küme araştırmada doğrudan analiz öznesi olarak değil tarihyazımı verilerinin analiz aracı olarak işlenmiştir. Araştırmanın veri havuzunu tanıtmak için belirtilmesi gereken diğer bir husus, bu araştırmaya veri sağlama adına ilk sırada Procopius’un yer almakta olduğudur. İlave olarak VI. yy. kaynaklarının artsüremsel, metinlerarası çözümleme işleminde Thucydides ama özellikle Xenophon’un (yaşamı yaklaşık M.Ö. 430-350) Anabasis’ine kadar inilmiş Strabon, Plinius Secundus, Arrianus, Zosimus’un metinleri bu sürecinin diğer araçları olmuşlardır. Alan yazınında, araştırmanın veri evrenini oluşturan Procopius’un başı çektiği tarihyazımsal verilerin kullanılmasına/değinilmesine yaygın bir şekilde tanık olunmakla birlikte onları sorgulamayı gündemine alan bir çalışma tespit edilememiştir. Buradan hareket edildiğinde VI. yy. Trapezus’u adına bütün bir veri havuzunun büyük bölümünü oluşturduğu söylenebilecek tarihyazımı verilerinin sorgulanmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır.
Araştırma metni giriş ve takip eden beş bölümden oluşur. İlk olarak araştırmanın mekânsal kapsamıyla kesişen tarihsel gelişmelerin çerçevesi sunulmaya çalışılır. Bu bağlamda temelde Romalılar ve Sasaniler ile Arabistan ve Kafkasya’daki güçlerin dahil olduğu süreçler söz konusudur. Dönemin bir Roma şehri olarak Trapezus’un tarihyazımında kendine yer bulması, yakınında olduğu imparatorluğun kuzey doğu sınırı ile de bağlantılı bir görüntü sergiler. Şöyle ki öncelikle Sasaniler olmak üzere Kafkasya’nın güneyindeki Iberia ve Lazica (Colchis) ve kuzeyindeki ‘Hun’, Alan gibi unsurların ve onlara göre dolaylı kalsa da Arabistan’daki güçlerin de dahil olabildiği olaylar bağlamında bu şehre değinilmiş olma durumu öne çıkmaktadır. Bu bağlam ile birlikte kaynakların, VI. yy.da Romalıların Trapezus’un güneyindeki Tzanica’yı ele geçirmesine ve akabindeki süreçlere gösterdiği ilgi, giriş dışındaki bölümler için de yararlı olabilmektedir. Bölümlerin ilkinde, Trapezus kavramının tarihyazımı kaynaklarındaki kayıtlarının bilançosu sunulmaya, bu bilançonun sağladığı imkanlarla çıkarımlar yapılmaya çalışılmaktadır. İkinci bölümde Trapezus, söz konusu kaynakların coğrafi tasavvuru içinde fizikî ve beşerî coğrafya katmanlarıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Üçüncü bölümde beşerî coğrafya toplumsal kimlik çerçevesinde sorgulanmaktadır ki bu doğrudan Pontici kavramı ile çakışan bir gündem etrafında gerçekleşmektedir. Dördüncü bölümde şehrin kara ve deniz ulaşım ağları, sivil ve askeri lojistik potansiyeli üzerinde durulmaktadır. Son bölümde Trapezus’un imar durumu hakkındaki verilerin işlenmesi dini ve sivil inşa faaliyetlerini gözlemleme imkânı sunduğu gibi şehirdeki dini yaşam hakkında çıkarımlara da olanak tanımaktadır. Bu çerçevede söz konusu kaynak kümesi çözümlenirken bir şehir olarak VI. yy.daki Trapezus profilinin tarihsel gözlemine katkı sunmak ilave olarak kaynakların bu kenti sunumlarındaki metinsel bağlam çerçevesinde, etrafındaki gelişmelerden kent ile kesişen süreçleri belirginleştirmek amaçlanmaktadır. Dolayısıyla ele alınan edebi tanıklıkların tarihsel gerçeklik adına taşıdıkları potansiyel değerlendirilmiş olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Trapezus (Trabzon), Karadeniz, Kafkasya, VI. yüzyıl, Şehir Tarihi.

Fragments from the History of a Black Sea City Trapezus in VIth Century AD

Öz

FRAGMENTS FROM THE HISTORY OF A BLACK SEA CITY TRAPEZUS IN VITH CENTURY AD
ABSTRACT
This study examines the sixth century Trapezus (Trabzon) and its intersection with the southeast of the Black Sea, or today’s northeast of Türkiye, through the testimonies of sources in which the historiography genre is at the center. For this observation, this work tries to benefit from the legal publications and the richness of historiographical descriptions of the sixth century to have a picture of this city in the context of the developments around it. The works of Procopius, Agathias, and Menandrus, to whom the descriptions in question are highly indebted, constitute the historiographical source set defined as the center of the study. What is meant by legal publications, which are the unique aspects of this century, is the Corpus Iuris Civilis, of which Novellae is a part, in which the administrative situation of Trapezus and the changes in this situation can be followed. This second cluster was treated in the research not as a direct subject of analysis but as a tool for the analysis of historiographical data. Another point that should be noted to introduce the data pool of the research is that Procopius in the first place provides data for this research. In addition, in the diachronic, intertextual analysis of the sixth-century sources, this work has resorted to Thucydides, and particularly Xenophon’s (430-350 BC) Anabasis, while the texts of Strabon, Pliny Secundus, Arrianus and Zosimus compose other tools of this process. Although the use/mention of historiographical data, of which Procopius is at the forefront, and which is the data universe of this research, is widely seen in the literature, no study focusing on questioning them has been observed. Considering this, the necessity of questioning the historiographical data, which constitute the majority of the entire data pool regarding the sixth-century Trapezus, is evident.
The research text consists of an introduction and the following five sections. First of all, an attempt is made to present the framework of historical developments that intersect with the spatial framework of the research. Mainly, the processes involving the Romans, the Sassanids, and the powers in Arabia and the Caucasus are mentioned here. Trapezus’s place in historiography as a Roman city of the period has an appearance in connection with the northeastern border of the empire where it was located. In other words, this city is mentioned in the context of the events related to the Sassanids in particular, Iberia and Lazica (Colchis) in the south of the Caucasus, the ‘Huns’ and Alans in the north, as well as the powers in Arabia although they had an indirect role here. In this context, the sources’ attention to the Romans’ capture of Tzanica in the south of Trapezus in the sixth century and the subsequent processes can also be useful for the chapters. In the first of these chapters, the balance sheet of the records of the Trapezus concept in historiographical sources is presented and some inferences are made. In the second chapter, Trapezus is explained with physical and human geography layers in line with the geographical imagination of the aforementioned resources. In the third chapter, the human geography is questioned within the framework of the social identity, which takes place around an agenda that directly coincides with the concept of Pontici. The fourth chapter focuses on the city’s land and sea transportation networks and its civil and military logistics potential. In the last chapter, the processed data about the zoning status of Trapezus provides the opportunity to observe religious and civil construction activities and allows inferences about religious life in the city. In this context, while analyzing the set of sources in question, it is aimed to contribute to the historical observation of the profile of Trapezus as a city in the sixth century, and to clarify the processes that intersect with the city among the developments around it within the framework of the textual context in which the sources present this city. The study thus evaluates the potential of the literary testimonies to find the historical reality.

Anahtar Kelimeler

Trapezus (Trebizond), Black Sea, Caucasus, VIth Century, Urban History.

Kaynakça

• Agathias, Historiae, ed. Keydel, R.; ter. Frendo, J. D.
• Arrianus, Periplus Ponti Euxini, ed. ve ter. Arslan, M.
• Corpus iuris civilis (Novella), ed. ve ter. Frier, B. W. vd.; ter. Miller J. D ve P. Sarris.
• Ksenophon, Anabasis, ed. ve ter. Yarlıgaş, O.
• Marcellinus Comes, Chronica, ed. ve ter. Croke, B.
• Menandrus, Fragmanlar, ed. ve ter. Blockley, R. C.
• Plinius Secundus, Historia Naturalis, ed. ve ter. Rackham, H. ve W. H. S. Jones.
• Procopius, de Aedificiis, ed. Haury, J. ve Wirth, G.; ed. ve ter. Dewing, H. B.
• Procopius, de Bellis, ed. Haury, J. ve Wirth, G.; ed. ve ter. Dewing, H. B., revize ter. Kaldellis, A.
• Procopius, Historia Arcana, ed. ve ter. Dewing, H. B.; ter. Kaldellis, A.
• Stephanus, Byzantinus, Ethnica, ed. ve ter. Billerbeck, M. ve Zubler, C.
• Strabon, Geographika, ed. ve ter. Jones, H. L.; ter. Pekman, A.
• Zosimus, Nea Historia, ed. ve ter. Paschoud, F.; ter. Ridley, R. T.
• ADONTZ, N., Armenia in the Period of Justinian: The Political Conditions Based on the Naxarar System, Lisbon 1970.
• ARSLAN, M., Arrianus’un Karadeniz Seyahati (Arriani Periplus Ponti Euxini), İstanbul 2005.
• ARSLAN, M., Mithradetes VI Eupator Roma’nın Büyük Düşmanı, İstanbul 2007.
• BALLANCE, S., “The Byzantine Churches of Trebizond”, Anatolian Studies, c 10 (Aralık 1960), ss. 141 – 175.
• BILLERBECK, M. ve Zubler, C., Stephani Byzantii Ethnica Volumen IV, Pi-Y, Berlin 2016.
• BLOCKLEY, R. C., The History of Menander the Guardsman, Liverpool 1985.
• BRYER, A. ve D. Winfield, Byzantine Monuments and Topograpfy of the Pontos, c. 1, Washington 1985.
• CHARALAMPAKİS, P., “Trapezus in the Crimea: A Re-examination of the Sources”, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 17 (2011), ss. 125-133.
• COŞKUN, A., “Pontic Athens An Athenian Emporion in Its Geo-Historical Context”, GEPHYRA, S. 18 (2019), ss. 11-31.
• CROKE, B., The Chronicle of Marcellinus, Sydney 1995.
• DEWING, H. B., Procopius with an English Translation, c. 1-7, Cambridge-Londra 1992-1998.
• DODGEON, M. H. ve S. N. C. Lieu, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, C. 2, Londra 2002.
• FREND, W. H. C., The Rise of the Monophysite Movement; Chapters in the History of The Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge 1972.
• FRENDO, J. D., Agathias The Histories, Berlin-New York 1975.
• FRIER, B. W., vd. (ed.), The Codex of Justinian a New Annotated Translation, with Parallel Latin and Greek Text Based on a Translation by Justice Fred H. Blume, Cambridge 2016.
• HAURY, J. ve G. Wirth (ed.), Opera Omnia Procopius Caesariensis, C. 1-5, Monachii 2001.
• HONIGMANN, E., Le Synekdèmos d'Hiéroklès. Et L'opuscule géographique de Georges de Chypre, Brüksel 1939.
• ISAAC, B., The Limits of Empire The Roman Army in the East, Oxford 2000.
• JAL, P., ed. ve ter., Florus Oeuvres texte établı et traduit, C. 1, Paris 1967.
• JEFFREYS, E. ve M. Jeffreys vd., The chronicle of John Malalas, Melbourne 1986.
• JONES, H. L., The Geography of Strabo, C. I-VIII, Cambridge-Londra 1917-1949.
• JONES, A. H. M, The Later Roman Empire 284-602, cilt 1, Oklahoma 1964.
• KAÇAR, T., Priscus Attila ve Bizans Tarihi, İstanbul 2020.
• KALDELLIS, A., The Secret History with Related Texts, Indianapolis 2010.
• KALDELLIS, A. (revize ter. ve şerh), The Wars of Justinian Prokopios Translated by H. B. Dewing Revised and Modernized, with an Introduction and Notes, Indianapolis 2014.
• KEYDEL, R., Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque, Berolini 1967.
• KODER, J., “Bizans Anadolusu’nun Coğrafyası”, şurada ed. E. Akyürek ve K. Durak, Bizans Döneminde Anadolu, İstanbul 2001.
• MAKSİMOVA, M. İ., Antiçnıe Goroda Yugo-Vostoçnogo Priçernomor’ya Sinopa Amis Trapezunt, Moskova- St. Petersburg (Leningrad) 1956.
• MILLER, J. D ve P. Sarris, The Novels of Justinian, Cambridge 2018.
• MITCHELL, S., Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, C. 2, Oxford 1993.
• MITCHELL, S. “In Search of the Pontic Community in Antiquity”, şurada: ed. A. K. Bowman vd., Representations of Empire: Rome and the Mediterranean World, Oxford 2002, ss. 34-64.
• MITCHELL, S., Geç Roma İmparatorluğu Tarihi, ter. T. Kaçar, Ankara 2016.
• MOMMSEN, T. (ed.), Chronica Minora, C. II, Berlin 1894.
• PASCHOUD, F. Zosime Histoire Nouvelle texte établi et traduit, C. 1, Paris 2003.
• PEKMAN, A., Strabon Geographika Antik Anadolu Coğrafyası, İstanbul 2000.
• PICKETT, J., “Water and Empire in the De aedificiis of Procopius”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 71 (2017), ss. 95-126.
• PLRE III: Martindale, R. (ed.), The Prosopography of the Later Roman Empire, C. 3, Cambridge 2011.
• RACKHAM, H. ve W. H. S. Jones, Natural History, Cambridge 1938.
• RIDLEY, R. T. Zosimus New History, Canberra 1982.
• ROSENQVIST, J. O., “Local Worshipers, Imperial Patrons: Pilgrimage to St. Eugenios of Trebizond”, Dumbarton Oaks Papers, C. 56 (2002), ss. 193-212.
• SCHÖLL, R. ve W. Kroll (ed.), Corpus iuris civilis Volumen Tertium Novellae, Berlin 1895.
• TALBERT, R. J. A. (ed.), Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Princeton 2000.
• Thesaurus Procopii Caesariensis De Bellis, Historia Arcana, De aedificiis, Turnhout 2000.
• VASILIEV, A. A. "Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian dem Großen" Byzantinische Zeitschrift, c. 30, s. 1 (1929), ss. 381-386.
• WHEELER, E. L. “Roman Fleets in the Black Sea: Mysteries of The "Classis Pontica"”, Acta Classica, C. 55 (2012), ss. 119-154. WOJAN, F. “Trapézonte du Pont sous l'Empire romain: étude historique et corpus monétaire” Revue Numismatique, s. 162 (2006), ss. 181-229. YARLIGAŞ, O., Ksenophon Anabasis Onbinlerin Dönüşü, İstanbul 2011.