AN OTTOMAN SANJAK BETWEEN EXİSTENCE AND NON-EXİSTENCE: BALİS

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 267 - 290, 20.10.2023

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.53718/gttad.1365052

Öz

Balis, located quite close to the Euphrates River and at the crossroads of busy roads, was an important settlement center of Aleppo in the first half of the XVIth century. It had a very long history due to its human and climatic characteristics. According to the oral narrative, Balis is one of the first places inhabited by human being after the Noah’s Flood. Because it is located on the banks of the Euphrates River and at the crossroads of pilgrimage and important trade routes increased the importance of Balis. Despite the dry and harsh desert climate, an oasis and mild weather can be pointed out as factors triggering the settlement in the region. Although it was one of the sanjaks attached to Haleb within the administrative division of the Ottoman Empire, almost no information about Balis is found in Aleppo-themed studies. The most important reason for this situation, which darkens the world of Balis, especially in the 16th century, and prevents us from having information, is the lack of resources. However, the Balis tahrir book in the General Directorate of Land Registry and Cadastre Kuyud-ı Kadime Archive has opened a new page in this regard. This survey, which was carried out under the leadership of Hüseyin Bey, the head of the Canpoladoğlu tribe, which had an effective influence in the Aleppo region in the 16th century, contains very important information about the administrative, political, financial and socio-cultural history of Balis in the last quarter of the 16th century.
Balis, was also an important part of the natural border strip between the Arabs loyal to the order established by the Ottoman Empire in the Province of Aleppo and the rebellious Arab tribes opposing it. In the second half of the XVIth century, the conflicts in the Aleppo basin brought the Canpoladogullari Tribe and Balis area to the forefront. Hüseyin Bey, the leader of the tribe already had influence in the region, became the governor of Aleppo thanks to some of his successes and help. Balis had an important place in his appointment and acceptance. It’s understood that Hüseyin Bey performed an important task such as register (tahrir) of Balis, which was once prosperous, but in ruins (and depeoplised) in the second half of the XVIth century. The imperial administration pursued many gains with the tahrir of Balis. Some of these were the determination of the grooming shares, the allocation of the unrest as well as the ending of the unrest, the revival of the region and the provision of income to the treasury. Within the scope of these thoughts, Hüseyin Bey carried out a tahrir operation centering on Balis towards the end of the XVIth century. In his tahrir, it is seen that Balis was a sanjak composed of hamlets(mezralar) consisting mostly of the Bab, Cebul and Menbiç both administratively and financially. Information about the XVIth century administrative, political, financial and social world of Balis, not often encountered in Aleppo-themed studies, is accessed in the tahrir of Hüseyin Bey.
The study first has information about the construction of a banner in Aleppo in the XVIth century in the Sanjak of Balis and its characteristics. On this occasion, information about the administrative, financial and military structure and socio-cultural structure of the sanjak is accessed. It also provides an opportunity to see quite clearly the series of negativities experienced by the Ottoman Empire in the XVIth century from a much narrower field that has not been included much in the literature such as Balis. Finally, with what it has revealed, it serves the purpose of including and adding color to the studies of the Middle East lands of the empire, especially Aleppo.

Anahtar Kelimeler

Balis, Aleppo, Tahrir, Canpoladoglu Hüseyin Bey, Urban Tribe

VARLA YOK ARASINDA BİR OSMANLI SANCAĞI: BALİS

Öz

Fırat Nehri’ne oldukça yakın bir noktada ve işlek yolların kavşağında yer alan Balis, XVI. yüzyılın ilk yarısında Haleb’in önemli bir iskân merkeziydi. Beşerî ve iklim özellikleri nedeniyle oldukça köklü bir geçmişi bulunmaktaydı. Sözlü anlatıya göre Balis, Nuh Tufanı'ndan sonra insanların yaşadığı ilk yerlerden biridir. Fırat Nehri kıyısında yer alması, hac ve önemli ticaret yollarının kavşağında bulunması Balis'in önemini artırmıştır. Kuru ve sert çöl iklimine rağmen bir vaha ve ılıman bir havaya sahip olması bölgede yerleşimi tetikleyen unsurlar olarak gösterilebilir. Osmanlı Devleti'nin idari taksimatında Haleb'e bağlı sancaklardan biri olmasına rağmen Halep konulu çalışmalarda Balis hakkında bilgi oldukça azdır. Özellikle XVI. yüzyıl Balis’in dünyasını karartan, bilgi sahibi olmamızı engelleyen, bu durumun en önemli nedeni kaynak yetersizliğidir. Ancak Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi'nde bulunan Balis tahrir defteri bu konuda yeni bir sayfa açılmasına olanak sağlamıştır. XVI. yüzyılda Halep bölgesinde etkin bir nüfuza sahip olan Canpoladoğlu aşiretinin beyi Hüseyin Bey'in öncülüğünde gerçekleştirilen bu tahrir, XVI. yüzyılın son çeyreğinde Balis'in idari, siyasi, mali ve sosyo-kültürel tarihi hakkında çok önemli bilgiler içermektedir.
Balis, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğunun Haleb Eyâleti’nde tesis etmiş olduğu düzene sadık Araplar ile karşı duran asi Arap aşiretleri arasındaki doğal sınır şeridinin önemli bir parçasıydı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Haleb havzasında süren çekişmeler Canpoladoğulları Aşireti ile Balis bölgesini ön plana çıkarmıştır. Canpoladoğlu aşiretinin lideri Hüseyin Bey göstermiş olduğu kimi başarı ve yardımları sayesinde Haleb’e vali olmuştur. Onun bu göreve getirilişi ve kabulünde Balis’in önemli bir yeri bulunmaktadır. Hüseyin Bey’in bir zamanlar mamur olan fakat XVI. yüzyılın ikinci yarısında hâlî ve hârabeye dönmüş Balis’i tahrir etme gibi önemli bir görevi ifa ettiği anlaşılmaktadır. İmparatorluk idaresi Balis’in tahriri ile pek çok kazanımın peşine düşmüştür. Tımar hisselerinin belirlenmesi, tahsisinin yanında huzursuzlukların sonlandırılması ile bölgenin yeninden canlanması ve hazineye gelirin sağlanması bunlardan bazılarıydı. Hüseyin Bey, bu düşünceler dahilinde XVI. yüzyılın sonlarında doğru Balis’i merkeze alan bir tahrir işlemi gerçekleştirmiştir. Onun tahririnde Balis’in hem idarî hem de malî olarak daha çok Bâb, Cebbul ve Menbic’den müteşekkil mezralardan oluşan bir sancak olduğu görülmektedir. Haleb temalı çalışmalarda pek rastlanılmayan Balis’in XVI. yüzyıl idarî, siyasî, malî ve sosyal dünyası hakkında bilgilere Hüseyin Bey tahririnde erişilmektedir.
Çalışmada öncelikle XVI. yüzyılda Halep'te Balis Sancağı'nda bir sancağın inşası ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olunmuştur. Bu vesileyle sancağın idari, mali ve askeri yapısı ile sosyo-kültürel yapısı hakkında bilgilere ulaşılmaktadır. Ayrıca Balis gibi literatürde çok fazla yer almamış çok daha dar bir alandan Osmanlı Devleti'nin XVI. yüzyılda yaşadığı olumsuzluklar silsilesini oldukça net bir şekilde görme imkânı sağlamaktadır. Son olarak ortaya koydukları ile başta Halep olmak üzere imparatorluğun Ortadoğu topraklarına dair çalışmalara dahil olma ve renk katma amacına hizmet etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Balis, Haleb, Tahrir, Canpoladoğlu Hüseyin Bey, Urbân Aşireti

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.2/174.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.3/756.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.5/200.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.14/125.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri,A.DVNS.MHMd.15/2159.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.23/219.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.24/23.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.30/484.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.31/610.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.38/263.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.46/219.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.47/430.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.62/91.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.63/7.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri, A.DVNS.MHMd.66/234.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Nâme-i Hümâyûn Defterleri,A.DVNS.MHMd.126/171.
• Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri A.NŞTd.1355, s.13,14.
• Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri A.NŞTd.1512, s.66, 33/b.
• Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri A.NŞTd.1551, s.21.
• Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri A.NŞTd.1568, s.20.
• Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri A.NŞTd.1572, s.11.
• Ali Emiri Ahmed III. AE.SAMD.III.117/11578.
• Timar Ruznâmçe (Timar Ve Zeâmet Tevcihi) Defterleri. A. DFE.RZd.14.
• Kâmil Kepeci Defteri.KKd.262.
• Kâmil Kepeci Defteri.KK.d.266.
• Maliyeden Müdevver Defterler. MADd. 39/278.
• Maliyeden Müdevver Defterler. MADd.44.
• Maliyeden Müdevver Defterler. MADd.563.
• Maliyeden Müdevver Defterler. MADd.5476.
• Maliyeden Müdevver Defterler. MADd.7419.
• Tahrir Defterleri. TTd.93.
• Tahrir Defterleri. TTd.544.
• Tahrir Defterleri. TTd.610.
• TKG.KK.TTd.229; 523.
• İBB. Atatürk Kitaplığı, 912.569 MER Hrt.011178.
• 397 Numaralı Haleb Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (943/1536) I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları, Barış Yayınevi, Ankara 1999.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Tarihî Demografi Araştırmalar ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, İstanbul 1953, s. 1-26.
• BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C. I, çev. M. Ali Kılıçbay, Eren Yayınları, İstanbul 1989.
• ÇAKAR, Enver, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2006.
• ÇAKAR, Enver, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2003.
• DÜZER, Hikmet, Müneccim Başı Sahaifü’l-Ahbar II (52-83)e göre Abu Cafer Al-Mansur, (Yayınlanmamış Bitirme Tezi), İstanbul 1971.
• ELDEM, Edhem, Goffman, Daniel ve Masters, Bruce. Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti, Haleb, İzmir ve İstanbul, çev. Sermet Yalçın, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• EMECEN, Feridun M. ve ŞAHİN, İlhan, “Osmanlı Taşra Teşkilatının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I”, Belgeler- Türk Tarihi Belgeleri Dergisi, XIX/23, 1999, s. 53-121.
• EMECEN, Feridun, “Canbirdi Gazâlî”, DİA, C. VII, İstanbul 1993, s.141-143.
• GÜNALTAY, M. Şemseddin, Yakın Şark III: Suriye ve Filistin, TTK. Yayınları, Ankara 1974.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, III. Kitap, C. 2, haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
• İNALCIK, Halil, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, TTK. Yayınları, Ankara 1987.
• KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Hukukunda ve İdarî Tatbikatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Ceren Matbaacılık, Elazığ 1997.
• KINA, Firuzan, “Hitit Devleti İçin Kuzey Suriye’nin Önemi”, Atatürk Konferansları, IV, TTK. Yayınları, Ankara 1970-71, s. 1-13.
• KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.
• KURULAY, Sezin Orhan, Hudûd el-Âlem’e Göre 10. Asırda Türk Boyları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
• MASTERS, Bruce, “Haleb (Osmanlılar Dönemi)”, DİA., XV, İstanbul 1997, s. 244-247.
• MASTERS, Bruce, “Haleb: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kervan Kenti”, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Haleb, İzmir ve İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 19-87.
• Naîmâ Mustafa Efendi, Naîmâ Târihi, C. II, çev. Zuhuri Danışman, Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul 1968.
• Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Haleb, haz. C. Eroğlu, M. Bâbuçoğlu ve M. Köçer, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Yayınları, Ankara 2012, s. 71-97.
• ÖZERGİN, Kemal, “Özdemir-oğlu Osman Paşa’nın Şirvân Seferi ile ilgili Üç Manzûme”, Tarih Enstitüsü Dergisi, II, 1971, s. 255-288.
• ÖZTÜRK, Mustafa, “1606 Tarihli Haleb Avarız-Hane Defteri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (OTAM), VIII, Ankara 1997, s. 249-293.
• ÖZTÜRK, Serhat, Haleb, Can Yayınları, İstanbul 2011.
• RAYMOND, Andre, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, çev. A. Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• Sahaifü’l-ahbar, Müneccimbaşı Dede Derviş, çev. Ahmed Nedim, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1285/1896.
• SAKAOĞLU, Necdet, Bu Mülkün Sultanları, Alfa Yayınları, İstanbul 2015.
• SAUVAGET, J., “Haleb”, İA. V/I, Eskişehir 1997, s. 117-122.
• Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, haz. Midhat Sertoğlu, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1992.
• TANSEL, Selahattin, Yavuz Sultan Selim, MEB. Yayınları, Ankara 1969.
• Türk Ansiklopedisi, “Balis”, C. V, MEB. Yayınları, Ankara 1952, s.151.
• VENZKE, Margaret L., “Syria’s Land-Taxation in the Ottoman ‘Classical Age’ Broadly Considered”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri, TTK. Yayınları, Ankara 1990, s 419-434.
• WHİTE, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi (Erken Modern Dönemde Celali İsyanları), Alfa Yayınları İstanbul 2013. YAZICI, Talib, “Haleb”, DİA. XV, İstanbul 1997, s. 244-247.
• YILDIZ YILDIRIM, Sümeyye, “16. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinde Suriye Toprakları” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/44, (2016), s. 249-312.
• YÜCEL, Yaşar, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Defterleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK. Yayınları, Ankara 1989.