TÜRKLERİN İSLAMLAŞMASINDA TİCARETİN VE MÜSLÜMAN TÜCCARLARIN ROLÜ

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 11, 15 - 28, 20.01.2024

Ahmet Selçukoğlu Ayşe Hacımustafaoğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.1384509

Öz

Türk halkları, yaşam tarzları gereği sıkça yer değiştirdikleri için çok sayıda din ve inanç sistemleriyle etkile-şim halinde bulunmuşlar; bu sayede kendisine özgü bir iman, toplumsal yapı ve yaşam tarzı geliştirmişlerdir. Bu çerçevede Türkler İslamiyet’ten önce Budizm, Maniheizm ve Totemcilik gibi inanç sistemlerine bağlanmış olsa-lar da Türk inanç sisteminde belirgin olan tek Tanrı anlayışı onların semavi bir dine intibakını kolaylaştırmıştır. Her ne kadar Yahudilik ve Hristiyanlık gibi semavi dinler Türkler arasında sınırlı ölçüde taban bulmuş ise de İslamiyet'in oluşturduğu etkiyle kıyaslanamaz. Özellikle 9. ve 10. asırlarda Türkler arasında hızlı şekilde yayıl-maya başlayan İslamiyet, askeri ve siyasi faaliyetler dışında iktisadi ve kültürel etkileşimlerle de geniş bir kitle-sel tabana kavuşmuştur. Kaynaklardan açıkça anlaşılmaktadır ki, erken dönemlerden itibaren siyasi gelişme-lerden bağımsız olarak Uzakdoğu’ya kadar yayılan Müslüman tacirler sadece ticari ürünleri değil, inançlarını ve kültürlerini de taşımışlardır. Böylece Türk ülkelerine serbestçe girip çıkan Müslüman tüccarlar, bir yandan ürün değişimi ve dolaşımını temin ederken diğer yandan Türklerle İslam dünyası arasındaki dini ve kültürel mübadelenin gönüllü aracıları olmuşlardır. Bu makalede, Türk coğrafyasından seyreden ticaret güzergâhı üze-rinde faal olan Müslüman ticaret erbabının, Türk kavimleri arasındaki tebliğ ve irşad faaliyetleri ile bu faaliyet-lerin Türklerin kitlesel olarak İslamiyet’i kabul etmelerindeki etkisi tartışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Türkler, İslamiyet, Müslüman Tüccarlar, Kervan Ticareti, İpek Yolu

THE ROLE OF TRADE AND MUSLIM TRADERS IN ISLAMIZATION OF TURKS

Öz

Turkic peoples have interacted with many religions and belief systems as they frequently change places due to their lifestyles. In this context, although Turks were attached to belief systems such as Buddhism, Mani-chaeism and Totemism before Islam, the understanding of one God, which is evident in the Turkish belief sys-tem, facilitated their adaptation to a heavenly religion. Although monotheistic religions such as Judaism and Christianity found a limited base among Turks, it cannot be compared with the influence of Islam. Especially in the 9th and 10th centuries, Islam, which started to spread rapidly among the Turks, gained a wide mass base with economic and cultural interactions apart from military and political activities. It is clearly understood from the sources that the Muslim traders who spread to the Far East from the early times, regardless of political de-velopments, carried not only commercial products, but also their beliefs and cultures. Thus, Muslim traders freely entering and leaving Turkish countries, on the one hand, ensured the exchange and circulation of prod-ucts, on the other hand, they became voluntary intermediaries of the religious and cultural exchange between the Turks and the Islamic world. In this article, the preaching and guidance activities among the Turkish tribes of the Muslim traders who are active on the trade route from the Turkish geography will be explained. In addition, the effect of these activities on the mass conversion of the Turks to Islam will be discussed

Anahtar Kelimeler

Turks, Islam, Muslim Traders, Caravan Trade, Silk Road

Kaynakça

• ABU’L FARAC, Abu’l Farac Tarihi, çev. Ö. Riza Doğrul. C. I, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• AKINCI, Meltem, “Müslüman Tüccarların Orta İtil’deki İslamlaşmaya Etkisi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 21, S. 39, Haziran 2020, ss. 1129-1153.
• ALAADDİN ATA MELİK CÜVEYNÎ, Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• ANONİM, Hududü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Mağrib, haz. V. Minorsky-Türkçe çev. A. Duman-M. Ağarı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
• ARNOLD, T. Walker, İslam’ın Tebliğ Tarihi, çev. Bekir Yıldırım-C. İlhan Polat, İnkılap Yayınevi, İstanbul 2007.
• AVCI, Casim, “Maldivler”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, ss. 484-485.
• BARTHOLD, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. H. Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara 1990.
• BARTHOLD, V. V. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, çev. R. Hulusi Özdem, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• BARTHOLD, W. İslam Medeniyet Tarihi, İzah ve Düzeltmeler: M. Fuad Köprülü, TDV Yayınları, Ankara 1977.
• BOZKURT, Nebi, “İpek Yolu”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 22, Ankara 2000, ss. 369-373.
• ÇANDARLIOĞLU, Gülçin, “Çin (Tarih)”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 321-323.
• DEMİR, Necati, Satuk Buğra Han Destanı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2020.
• DUNLOP, D. M. Hazar Yahudi Tarihi, çev. Zahide Ay, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• EL-BELAZURÎ, Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri), çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• EL-GIRNATÎ, Ebu Hamid Muhammed, Gırnati Seyahatnamesi, haz. Fatih Sabuncu, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011.
• FOLTZ, Richard, Religions of Silk Road (Pre-Modern Patterns of Globalization), Palgrave Macmillan, New York 2010.
• INSOLL, Timothy, İslam Arkeolojisi, çev. Bahar Tırnakcı, Homer Yayınları, İstanbul 2007.
• İBN BATTUTA TANCİ, İbn Battuta Seyahatnamesi, çev. A. Said Aykut, C. I-II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• İBN FAZLAN, Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslam Seyyahı: İbn Fazlan Seyahatnamesi, haz. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul 1975.
• İBN HAVKAL, 10. Asırda İslam Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• İBN KESİR, Ebu’l Fida İsmail, el-Bidaye ve’n Nihaye, (Büyük İslam Tarihi), çev. Mehmet Keskin, C. II, III, IV, Çağrı Yayınları, İstanbul 1994.
• İBN ROSTEH, Abu Ali Ahmed ibn Omar, “Kitab al-Alak an-Nafisa VII” Bibloetheca Geographorum Arabicorum, (Ed. M. J. Goeje), C. VII, E. J. Brill, Leiden 1891.
• İBNÜ’L ESİR, el-Kâmil fi’t Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça, C. VIII, IX, XII, Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
• İSTAHRÎ, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2020.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1984.
• KALLEK, Cengiz, “Ticaret”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, ss. 134-144.
• KOÇ, Dinçer, Rus Kaynaklarına Göre İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2010.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad, Türk Tarih-i Dinisi, haz. Metin Ergun, Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad, Türkiye Tarihi (Anadolu’nun İstilasına Kadar Türkler), Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 1972.
• KURTULUŞ, Rıza, “Asya (K
• ıtada İslamiyet)”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, ss. 534-542.
• MARCO POLO, Marco Polo’nun Geziler Kitabı, çev. Ömer Güngören, Yol Yayınları, İstanbul 1985.
• MESUDÎ, Muruc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2017.
• MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti, (İslam Rönesansı), çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul 2014.
• MİSKEVEYH, Ebu Ali Ahmed B. Muhammed, Tecâribü’l Ümem, çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara 2016.
• MUKADDESÎ, Muhammed b. Ahmed, İslam Coğrafyası, (Ahsenü’t-Tekasim), çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• OCAK, A. Yaşar, Sarı Saltık, (Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü), TTK Yayınları, Ankara 2002.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Cend”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, ss. 359-360.
• ÖZCAN, Azmi, “İslâm (Doğuşu ve Yayılışı)”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, ss. 27-31.
• ROUX, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski-Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İşaret Yayınları, İstanbul 1994.
• SALMAN, Hüseyin, Türgişler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• SHARAF AL-ZAMAN MARVAZÎ, On China, The Turks and India, İng çev. V. Minorsky, The Royal Asiatic Society, Londra 1942.
• SÜLEYMAN EL-TACİR, Doğunun Kalbine Seyahat, (Çin ve Hind Ülkeleri ve Hatıraları), çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• ŞEKER, Fatih M., İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016.
• ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK Yayınları, Ankara 1985.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “Hazarlar”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul 1998, ss. 116-120.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “İdil Bulgar Hanlığı”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul 2000, ss. 472-473.
• TURAN, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2003.
• TURAN, Osman, “Türkler ve İslamiyet”, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993, ss. 1-31.
• TEKİN, Şinasi, “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not (762- 1962)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), S. 217, 1963, ss. 1-12.
• TOPSAKAL, İlyas, İtil Bulgarları ve İslamiyet, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• UTKU ŞAHİN, Nihal, “Orta Çağ’da Hint Okyanusu’nda Doğu-Batı Etkileşiminde Müslüman Tüccarın Rolü”, içinde Doğu-Batı Medeniyetlerinin İnşasında Tarih, Kültür, Sanat, Felsefe ve Din, Timav Yayınları, Konya 2019, ss. 308-327.
• ÜNAL, Tahsin, “Türkler Nasıl Müslüman Oldular?”, İslam Medeniyet Dergisi, C. 2, S. 14, 1968, ss. 28-31.
• YAKUT EL-HAMEVÎ, Şihabuddin b. Yakub b. Abdullah, “Etil”, Mu’cemu’l Buldan, C. I, Dar Sader, Beyrut 1977, ss. 87-88.
• YAZICI, Nesim, “İdil (Volga) Bulgar Hanlığı’nda İslâmiyet”, Türkler, C. IV, 2002, ss. 714-754.