ADMINISTRATORS IN THE OTTOMAN PROVINCIAL ORGANIZATION BETWEEN 1629-1631: THE EXAMPLE OF RUHA (URFA) SANJAK

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 11, 95 - 120, 20.01.2024

Kazım Paydaş Hacer Vilgenoğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.1389750

Öz

Ruha (Urfa), one the important cities of the Southeastern Anotolia Region, came under Ottoman rule after the surrender of Mardin Castle in the spring of 1517, after Yavuz Sultan Selim’s return from his Egyptian campaign. After its conquest, Ruha was connected to Diyarbekir State with the status of a “classical Ottoman sanjak” and was later connected to Raqqa State, which was formed at the end of 16th century. Ruha Sanjak, which was seen to have the status of “pasha sanjak” of Raqqa State in the first half of the 17th century, was governed by the beylerbeyis with the degree of “Pasha” appointed to the mentioned state. The beylerbeyis appointed to the state were generally chosen from among the veteran servants who showed usefulness in the campaigns. However, those who were found to be in collaboration with bandits and treason against the state were punished with death. As a matter of fact, Abdal Pasha, who was given Raqqa State due to his successes in the Battle of Zeynel Khan, was murdered both because he was a Celali bandit and because he betrayed the state. When the pashas could not go to the sanjak, which was their duty area due to a reason such as being at war, they have sent mutasellims as their representatives. Mutasellims personally went to the scene of the incident to see some cases that were requested to be discovered by the court, collected taxes on behalf of the beylerbeyi, and letters were sent to them by the beylerbeyis informing them of the work they would do. Among the mutasellim, those who were found to have betrayed were punished in various ways. As a matter of fact, Abdullah Bey, who was one of Abdal Pasha’s mutasellims in Ruha Sanjak and was also his brother, was one of them.
In the Ottoman Empire, from the early periods, one of the two main administrators in a region to govern this place was the “bey”, representing the executive power of the sultan, while the other was the “kadi”, representing the judicial power. Kadis, who were the highest judicial and civil chiefs in the county units, had a wide range of duties and powers, including judicial, administrative and municipal. There were officials such as regent, mufti and muhzır who would assist the kadis, had very important duties, in court affairs, and attendants such as muhtesip, bazaarbaşı and chief architects that would assist in some other matters. During the period under discussion, the kadis appointed to the Ruha county also had a very wide authority, in addition, in some important cases that took place in the city, they would personally go to the scene of the incident together with the discovery team and conduct detailed investigations. In this study, it is aimed to provide information about the two main administrators appointed in the Ottoman provincial Ruha between 1629-1631, the bey and the kadi, and other officials within the administrative structure. In this contexc, the most important source used in the research was the register numbered 207 dated H. 1039-1040 from the kadi registers of Ruha (Urfa). In addition to the kadi register in question, other field-specific studies that support the available data were in the research. Besides, where deemed necessary, treatieses and travelogues from important sources of the 17th century were consulted. As a result of the evaluation of the data obtained, among the conclusions reached were who the officials that carried out the administrative mechanism in the Ruha during the years examined period, what kind of duties they performed and some important issues related to them.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Raqqa, Ruha (Urfa), State, Sanjak

1629-1631 YILLARI ARASINDA OSMANLI TAŞRA TEŞKİLATINDA YÖNETİCİLER: RUHA (URFA) SANCAĞI ÖRNEĞİ

Öz

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin mühim şehirlerinden Ruha (Urfa), Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi dönüşü 1517 senesi ilkbaharında Mardin kalesinin tesliminden sonra Osmanlı hâkimiyeti altına girmiştir. Fethinin ardından “klâsik Osmanlı sancağı” statüsünde Diyarbekir Eyaletine bağlanan Ruha, daha sonra XVI. yüzyılın sonlarında teşekkül eden Rakka Eyaletine bağlanmıştır. 17. yüzyılın ilk yarısında Rakka Eyaletinin “paşa sancağı” statüsünde olduğu görülen Ruha Sancağı, söz konusu eyalete tayin edilen “Paşa” unvanıyla anılan beylerbeyiler tarafından yönetilmiştir. Eyalete tayin edilen beylerbeyiler, genellikle seferlerde yararlılık gösteren emektar olan kullar arasından seçilmişlerdir. Bununla birlikte bunlardan eşkıyalarla işbirliği içinde olup, devlete ihaneti tespit edilenler ölümle cezalandırılmışlardır. Nitekim Zeynel Han Muharebesinde göstermiş olduğu başarılarından dolayı Rakka Eyaleti’nin tevcih edildiği Abdal Paşa, gerek Celalî eşkıyalarından olması gerek devlete ihanetleri nedeniyle katledilmiştir. Paşalar, savaşta bulunma gibi bir nedenle görev bölgeleri olan sancağa gidemedikleri zaman yerlerine vekil olarak mütesellimler göndermişlerdir. Mütesellimler, mahkemeden keşfi talep edilen bazı vakaları yerinde görmek için olay mahalline bizzat kendileri gitmişler, beylerbeyi adına vergileri toplamışlar, ayrıca kendilerine beylerbeyiler tarafından yapacakları işleri bildiren mektuplar gönderilmiştir. Mütesellimlerden de ihaneti tespit edilenler çeşitli şekillerde cezalandırılmışlardır. Nitekim Abdal Paşa’nın, Ruha Sancağındaki mütesellimlerinden olup aynı zamanda kardeşi olan Abdullah Bey bunlardan biriydi.
Osmanlı Devletinde ilk dönemlerden itibaren bir bölgede buranın yönetimi için bulunan başlıca iki yöneticiden biri padişahın icra kuvvetinin temsilcisi bey iken, diğer biri yargı kuvvetinin temsilcisi “kadı” idi. Kaza birimlerinde en büyük adlî ve sivil amir olarak bulunan kadılar, adlî, idarî ve beledî olmak üzere oldukça geniş görev ve yetkilere sahiptiler. Pek mühim vazifeleri olan kadılara mahkeme işlerinde yardımcı olacak naip, müftü, muhzır gibi görevliler ile diğer bazı hususlarda yardımcı olacak muhtesip, pazarbaşı, mimarbaşı gibi hizmetliler vardı. Ele alınan dönemde Ruha kazasına tayin edilen kadılar da oldukça geniş bir yetkiye sahip olup, ayrıca bunlar şehirde cereyan eden bazı önemli vakalarda keşif heyetiyle birlikte olay mahalline bizzat kendileri giderek detaylı araştırmada bulunurlardı. Bu çalışmada 1629-1631 yılları arasında Osmanlı taşrası Ruha’da görevlendirilen başlıca iki yönetici bey ve kadı ile idari yapı içerisinde yer alan diğer görevliler hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda araştırmada istifade edilen en önemli kaynak, Ruha (Urfa)’ya ait kadı sicillerinden H. 1039-1040 tarihli 207 numaralı defter olmuştur. Söz konusu kadı sicilinin yanı sıra eldeki verileri destekleyici mahiyette olan alana münhasır diğer çalışmalardan yararlanılmış, ayrıca gerekli görülen yerlerde XVII. yüzyılın önemli kaynaklarından risale ve seyahatnamelere müracaat edilmiştir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesi neticesinde incelenen yıllarda Ruha’da idarî mekanizmayı yürüten görevlilerin kim oldukları, ne gibi görevler icra ettikleri ve bunlarla ilgili bazı önemli hususlar ulaşılan sonuçlardan olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Rakka, Ruha (Urfa), Eyalet, Sancak

Kaynakça

• AÇIK, Turan, “Beşe Unvanı Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 62, İstanbul 2015, ss. 37-63.
• AKDAĞ, Mustafa, “Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar”, AÜDTCF Dergisi, C. XIII/S. 1-2, Ankara 1955, ss. 27-51.
• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, YKY, İstanbul 2010.
• AKPINARLI, Feriha, Şanlıurfa Culha Dokumacılığı, ŞURKAV Yayınları, Şanlıurfa 1996.
• AKSOY, Hasan, “Dursun Fakih”, DİA, C. 10, İstanbul 1994, ss. 7-8.
• Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Âl-î Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, Tasvir-i Efkar Gazetehanesi, İstanbul 1280.
• BAŞAR, Fahameddin, Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730), TTK, Ankara 1997.
• BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş 1: Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000.
• ÇADIRCI, Musa, “II. Mahmud Döneminde Mütesellimlik Kurumu”, AÜDTCF Dergisi, C. XXVIII/S. 3-4, Ankara 1970, ss. 287-296.
• ÇAKAR, Enver, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları: 1, Tarih Şubesi Yayınları: 1, Elazığ 2003.
• ÇAKAR, Enver, Doğu Akdeniz Sahilinde Bir Osmanlı Sancağı: Trablus (1516-1579), TTK, Ankara 2012.
• DİNGEÇ, Emine, “16. ve 17. Yüzyıllarda Taşra’da Yasakçılar”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 7, Konya 2009, ss. 129-143.
• DOĞAN, Ahmet, “Kırım Hanlığı’nda Kadı’nın Teftiş Görevi”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. XI/S. 35, 2023, ss. 711-729.
• EMECEN, Feridun, “Cullâh”, DİA, C. 8, İstanbul 1993, ss. 83-84.
• ERDEM, İ., PAYDAŞ, K., Ak-Koyunlu Devleti (Siyasî Tarihi ve Yönetim Yapısı), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2021.
• ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
• ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa, TTK, Ankara 2014.
• ERÜNSAL, İsmail E. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-ʻUdûlden Şuhûdü’l-Hâle Geçiş”, Osmanlı Araştırmaları, S. 53, İstanbul 2019, ss. 1-50.
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 3. Kitap, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• GEDİKLİ, Fethi, “Yasa”, DİA, C. 43, İstanbul 2013, ss. 336-340.
• GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken, İstanbul 2015.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “XVI. Yüzyılda Güney-Doğu Anadolu’nun Ekonomik Durumu (Kanunî Süleyman ve II. Selim Devirleri)”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar 08-10 Haziran 1973, Ed. Osman Okyar, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1975, ss. 71-98.
• GÜR, A. Refik, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Müessesesi, haz. M. Nihat Aryol, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, TTK, Ankara 2021.
• HONIGMANN, E., “Urfa” (İkmâl eden Nejat Göyünç), İslâm Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul, 1986, ss. 50-57.
• İLGÜREL, Mücteba, “Subaşı”, DİA, C. 37, İstanbul 2009, ss. 447-448.
• İNALCIK, Halil, “Hüsrev Paşa”, DİA, C. 19, İstanbul 1999, ss. 37-40.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ 1300-1600, çev. Ruşen Sezer, Kronik, İstanbul 2020.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-İt Türk Tercümesi, çev. Besim Atalay, C. 3, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara 1941.
• KEPECİOĞLU, Kâmil, Tarih Lûgati Osman
• lı Tarih Deyimleri ve Temel Terimleri Sözlüğü, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara.
• KILIÇ, Orhan, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Eyalet ve Sancak Teşkilatlanması”, Yeni Türkiye, C. VI/S. 31 (701 Osmanlı Özel Sayısı-1: Siyaset ve Teşkilat), Ankara 2000, ss. 442-459.
• KIVRIM, İsmail, Şer‘iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Konya ve Ayıntâb Şehirlerinde Gündelik Hayat (1670-1680), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2005.
• KÜRKÇÜOĞLU, A. C., KÜRKÇÜOĞLU, S. S., Şanlıurfa Çarşıları-Hanları ve El Sanatları, Şanlıurfa Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2011.
• MANTRAN, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul: Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Enver Özcan, C. 1, TTK, Ankara 1990.
• MANTRAN, Robert, XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayıncılık, İstanbul 1991.
• MARCUS, Abraham, Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep, trc. Mehmet Emin Baş, Küre Yayınları, İstanbul 2013.
• MAYDAER, Saadet, XVI. Yüzyılda Bursa’da Asayiş, Emin Yayınları, Bursa 2016.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Zâviyeler (Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme)”, Vakıflar Dergisi, S. 12, Ankara 1978, ss. 247-269.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında Konya Şehir Müesseseleri ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerinde Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1981.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, “XVII. Yüzyılda Karaman Beylerbeyi ve Mütesellimine İlişkin Bazı Bilgiler”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.1, Konya 1981, ss. 93-99.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, “XVII. Yüzyılda Türkiye Şehirlerindeki Başlıca Yöneticiler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, Samsun 1986, ss. 140-155.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, Osmanlı Devlet Anlayışı, Eren Yayıncılık, İstanbul 2005.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, “Osmanlı Taşra Düzeninin Bozulmasının İdarî ve Sosyo-Kültürel Sebepleri Üzerine Bir Araştırma (1550-1600)”, VIII. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Bildiriler, 18-21 Haziran 1998 Bursa, Ed. Nurcan Abacı, Morrisville 2006, ss. 33-39.
• ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik, İstanbul 2020.
• ÖNTUĞ, Mustafa Murat, XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Balıkesir Şehrinin Fizikî, Demografik ve Sosyo-Ekonomik Yapısı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2003.
• ÖZCAN, Görgün, Osmanlı Şehirciliği ve Vakıflar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• ÖZÇELİK, İsmail, Devlet-i ʻAliyye’nin Kamusal Düzeni ve Kurumları, Gazi Kitabevi, Ankara 2014.
• ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fizikî, Demografik, İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı 1785-1840), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986.
• ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi”, AÜDTCF Dergisi, C. XXVIII/S. 3-4, Ankara 1970, ss. 369-390.
• ÖZKAYA, Yücel, “Mütesellim”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, ss. 203-204.
• ÖZKAYA, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, YKY, İstanbul 2020.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• PAYDAŞ, Kazım, “Urfa’nın Osmanlı Hâkimiyetine Geçmesi”, Osmanlı Urfası, Ed. Abdullah Ekinci, C. 1, Urfa Okulu Yayınları, İstanbul 2018, ss. 32-41.
• RUHANİ, S. Kazım, XVI. – XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Safevi Esnaf Teşkilatı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1976.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Osmanlı Dönemi’nde Irak’ın İdarî Taksimatı”, çev. Mustafa Öztürk, Belleten, C. LIV/S. 211, Ankara 1990, ss. 1233-1257.
• SARICIK, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nakibü’l-Eşrâflık Müessesesi, TTK, Ankara 2003.
• SERTOĞLU, Midhat, Osmanlı Tarih Lügatı, Kurtuba Kitap, İstanbul 2015.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004.
• TAŞ, Hülya, “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü’l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 44, Ankara 2008, ss. 25-44.
• TAŞ, Yasin, Osmanlı Döneminde Urfa’da Sosyal Hayat (Mahkeme Kayıtlarına Göre 1850-1900), Hiper Yayın, İstanbul 2019.
• TURAN, Ahmet Nezihi, XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, TTK, Ankara 2012.
• TURAN, Nurullah, Osmanlı ve Safevî İdâresinde Bağdâd (1623-1703), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2019.
• ULUÇAY, Mustafa Çağatay, XVII. Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, C. H. P. Manisa Halkevi Yayınları, İstanbul 1942.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, TTK, Ankara 1988.
• ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK, Ankara 1989.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyaletine Tâbi Sancakların İdari Statüleri”, X. Türk Tarih Kongresi: Ankara 22-26 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, C. V, Ankara 1994, ss. 2211-2220.
• ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2017.
• ÜNER, Mehmet Emin, Osmanlıdan Cumhuriyete Urfa Tarihi, Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2009.
• ÜNER, Mehmet Emin, Osmanlı Dönemi Rakka Valileri, Yalın Yayıncılık, İstanbul 2015.
• ÜNVER, Süheyl, “Osmanlıların İlk İstiklal Hutbesini Okuyan Dursun Fakih”, Türk Dünyası, C. II/S. 12, İstanbul 1950, ss. 495-497.
• ÜREKLİ, Bayram, “17. Yüzyılda Osmanlı Taşra Teşkilatında Görevliler: Konya Örneği”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 7-9 Nisan 1999 Bildiriler, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya 2000, ss. 707-718.
• YEDİYILDIZ, M. Asım, Şerʻiye Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl İkinci Yarısında Bursa Esnafı Ekonomik Hayat, Arasta Yayınları, Bursa 2003.
• YERLİKAYA, İlhan, “Tanzimattan Önce Osmanlı Devletinde Belediye Hizmetleri”, Osmanlı: Teşkilat, Ed. Güler Eren, C. 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 130-144.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, haz. Reşid Rahmeti Arat, C. 1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1979.
• YÜCEL, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, C. XXXVIII/S. 152, Ankara 1974, ss. 657-708.
• ZEYDAN, Corci, Medeniyet-i İslâmiye Tarihi, trc. Zeki Megamiz, C. 1, İkdam Matbaası, Dersaadet 1328.