HAREZMŞAHLAR TARİHİNDE HAN MELİK’İN YERİ VE ÖNEMİ

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 11, 67 - 76, 20.01.2024

Çetin Kaya

https://doi.org/10.53718/gttad.1392889

Öz

Kaynaklarda çeşitli adlarla anılan Han Melik, Muhammed Harezmşah’ın annesi Terken Hatun ile olan kan bağından dolayı Harezmşahlar hanedanına akrabadır. Bu nedenle onun soyu, Terken Hatun’un da mensup olduğu düşünülen Türk boylarından birine isnat edilmektedir. Harezmşahların Herat’ı ele geçirmesinin ardından Harezmşah Muhammed bu şehrin yönetimini ona vermiştir. Ayrıca Harezmşah Muhammed Gurlulara sığınmış olan kardeşi Ali Şah meselesinin halledilmesi hususunu da Han Melik’e havale etmiştir. Han Melik, bu görev üzere Firûzkûh tahtında bulunan Gurlu hükümdarlar ile münasebetlerini artırarak onlar üzerine askerî müdahaleye varan birtakım yaptırımlarda bulunmuştur. Han Melik’in Gurlular üzerine yaptığı sefer hakkında kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Bu meselede en büyük sorun seferin Gurlu hükümdar Gıyaseddîn Mahmud zamanında mı, yoksa ölümü sonrasında yerine geçen oğlu zamanında mı, yapıldığıdır. Ancak anlaşıldığı kadarıyla sefer, Gıyaseddîn Mahmud’un ölümünün ardından yapılmıştır. Gurlular ile olan mücadelesi haricinde kaynaklarda onun ismine uzunca bir süre rastlanılamamaktadır. Ancak Moğolların Harezmşahlar üzerine saldırıları başladığı sırada yeniden Han Melik ismi İslam kaynaklarının yanı sıra diğer kaynaklarda da yer almaktadır. Harezmşah Muhammed’in Moğollar tarafından Buhara’nın zapt edilmesinin ardından Semerkant müdafaasına katılmayıp, Horasan beldelerine kaçışıyla bölgede bulunan bazı yerel idareciler Moğollar tarafına geçmeyi çıkarlarına daha uygun görmüşlerdir. Bu sırada Merv ya da Herat şehrinde bulunan Han Melik de böyle bir yol izlemiştir. Ama Moğol komutanlardan Togaçar, Cengiz Han’ın kati emrine riayet etmeyip, Han Melik’in hâkimi olduğu topraklara saldırmış ve bu anlaşmanın bozulmasına sebep olmuştur. Han Melik Togaçar Noyan ile girmiş olduğu mücadeleden galip çıksa da Moğollar karşısında direnemeyeceğini düşünerek güneye doğru yönelmiştir. Ancak bu sırada Gazne şehrini elinde bulunduran Gurlu emirlerden Muhammed Harpust, onu Gazne şehrine sokmak istememiştir. Neticede Harpust’un bir komplo ile öldürülmesi sonrası Han Melik, Gazne şehrine hâkim olmuştur. Daha sonra peşinden gelen Moğol birliklerini yok etmek için Gazne şehrinden ayrılmıştır. Ancak onlar, Han Melik’in ordusunun kendilerinden kalabalık olduğunu görünce çatışmaya girmeden bölgeyi terk etmişlerdir. Bu sırada Harezmşah Muhammed, Aral Gölü içinde bulunan adalardan birinde ölmüştür. Muhammed’in oğullarından Celaleddîn, babasının sağlığında kendisine tahsis edilen Gazne ve civarına dönmek için yola çıkmıştır. Bu haberi alan Han Melik de ona katılmak için Gazne’ye yönelmiştir. Horasan ve İran'da Moğol zulmü yoğunlaşınca oradaki halk Celaleddîn'in bulunduğu bölgeye doğru kaçarak oradaki nüfus yoğunluğunu artırmıştır. Böylelikle Moğollardan kaçarak bölgeye gelen çeşitli kabilelere mensup insanlar, bölgede sağlam bir liman imajı veren Celaleddîn Harezmşah'ın etrafında toplananmıştır. Kaynaklar bu ordunun miktarının en az altmış bin, en fazla ise doksan bini aştığını bildirmektedir. Şüphesiz Han Melik'ten sonra Celaleddîn Harezmşah'a katılanların en önemlisi Seyfeddîn İğrak olmalıdır. Çünkü on binlerce kişilik bir askeri birliğe sahip olduğu kaynaklardan görülmektedir. Celaleddîn Harezmşah toplanan ordu sayesinde Pervan yakınlarında Şigi Kutuku komutasında büyük bir Moğol ordusunu yenmeyi başardı. Ancak Seyfeddîn İğrak ve Han Melik arasında ganimet paylaşımı sırasında çıkan bir kavgadan bu ordu dağıldı. Bu durum sonrası Han Melik ve Celaleddîn Harezmşah, Moğollar karşısında güçlü bir mücadele veremeyeceklerini düşünerek güneye doğru gittiler. Neticede Sind Nehri kenarında Cengiz Han ile yapılan savaşta Celaleddîn Harezmşah yenilip kaçmayı başarırken, Han Melik Moğollar tarafından yakalanarak öldürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Harezmşahlar, Moğollar, Han Melik, Herat, Pervan, Celaleddîn Harezmşah

Etik Beyan

Etik sorun teşkil edecek herhangi bir husus bulunmamaktadır.

Destekleyen Kurum

Kastamonu Üniversitesi

Proje Numarası

Proje dahilinde yapılmamıştır.

Teşekkür

Akademik dünyada bir birey olarak kendi ayaklarım üzerinde durabilmemi sağlayan tüm hocalarıma teşekkür ederim.

THE PLACE AND IMPORTANCE OF KHAN MELIK IN THE HISTORY OF THE KHWAREZMIAN EMPIRE

Öz

Khan Malik, who is referred to by various names in the sources, is related to the Khwarezmian Empire dynasty due to his blood bond with Terken Khatun, the mother of Muhammad Khwarazmshah. For this reason, his lineage is attributed to one of the Turkish tribes that Terken Khatun is thought to belong to. After the Khwarezmian Empire captured Herat, Khwarezmshah Muhammad gave him the administration of this city. In addition, Khwarezmshah Muhammad gave the job of capturing his brother Ali Shah, who took refuge in the Ghurids, to Khan Malik. For this purpose, Khan Malik increased his relations with the Ghur rulers on the throne of Firuzkuh and imposed some sanctions on them, even including military intervention. There is some different information in the sources about Khan Malik 's expedition against the Ghurids. The biggest problem in this matter is whether the expedition was carried out during the time of the Ghurid ruler Ghiyath al-Din Mahmud or during the time of his son who succeeded him after his death. However, as far as it is understood from the sources, it is thought that this expedition of Khan Malik was made after the death of Ghiyath al-Din Mahmud. Although his name was not found in the sources for a long time, except for his fight with the Ghurids, when the Mongols started their attacks on the Khwarezmian Empire, the name Khan Malik was seen again in Islamic sources as well as other sources. With this source, they directly start with the implication that Khan Malik made an agreement with the Mongols. However, the truth of the matter is not like that. After the capture of Bukhara by the Mongols, Khwarezmshah Muhammad did not participate in the defense of Samarkand and fled to the towns of Khorasan. Some local administrators in the region, who saw his escape, found it more in their interests to side with the Mongols. Meanwhile, according to different rumors in the sources, Khan Malik, who was in the city of Marv or Herat, also made such a choice. However, Togaçar, one of the Mongol commanders, did not comply with Genghis Khan's strict order and attacked the lands ruled by Khan Malik, causing this agreement to be broken. Even though Khan Malik won the fight with Togachar Noyan, he thought that he could not resist the Mongols and headed towards the south. However, Muhammad Harpust, one of the Ghurid emirs who held the city of Ghazni, did not want to let him into the city of Ghazni. As a result, after Harpust was killed in a conspiracy, Khan Malik dominated the city of Ghazni. He then left the city of Ghazni to destroy the Mongol troops that came after him to capture him. However, when they saw that Khan Malik's army was larger than theirs, they did not dare to enter the war and left the region. Meanwhile, Khwarezmshah Muhammad died on one of the islands in the Aral Sea. Jalaluddin, one of the sons of Muhammad, set out to return to Ghazni and its surroundings, which were assigned to him while his father was alive. Receiving this news, Khan Malik also headed towards Ghazni to join him. When the Mongol oppression intensified in Khorasan and Iran, the people there fled towards the area where Jalaluddin was located, increasing the population density there. In this way, people belonging to various tribes who fled from the Mongols and came to the region joined the army gathered around Jalaluddin Khwarezmshah, who gave the image of a solid port of refuge in the region. Sources report that this army numbered a minimum of sixty thousand and a maximum number of more than ninety thousand. Undoubtedly, after Khan Malik, the most important of the people who joined Jalaluddin Harezmshah should be Saif al-Din Ighraq. Because it is known that he has a military unit of tens of thousands of people. This army, gathered around Jalaluddin Khwarazmshah, managed to defeat a large Mongol army led by Shigi Qutuqu near Parwan. However, this army was dispersed due to a fight between Khan Malik and Saif al-Din Ighraq while sharing the spoils. After this incident, Jalaluddin and Khan Malik went south, thinking that they would not be able to put up a strong fight against the Mongols.As a result, in the battle with Genghis Khan on the banks of the Sind River, Jalaluddin Khwarezmshah was defeated and managed to escape, while Khan Malik was captured and killed by the Mongols.

Anahtar Kelimeler

Khwarezmian Empire, Mongols, Khan Malik, Herat, Parwan, Jalaluddin Khwarezmshah

Proje Numarası

Proje dahilinde yapılmamıştır.

Kaynakça

• Tabloya her satır arasına bir satır boşluk eklemek için metni aşağıdaki gibi düzenleyebilirsiniz:
• ``` Alâuddin Atâ-Melik Cuveynî, Târîh-i Cihân Gûşa, Neşr. M. Kazvîni, İntişarat-ı Hermes, Tahran 2016.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2013.
• Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, çev. Mehmet Levent Kaya, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2011.
• Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, TTK, Ankara 1995.
• Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan. Trs. B. Sumyabaatar, Ulsin Hevleliin Gazar, Ulaanbaatar 1990.
• Anonim, The Secret History of the Mongols, çev. Igor de Rachewiltz, Brill, Leiden 2004.
• BARTHOLD, V. V., Moğol İstilası Devrinde Türkistan, çev. Seniha Sami Moralı, TTK, Ankara 2020.
• BARTHOLD, V. V., Orta Asya Tarihi Üzerine Dört Çalışma, çev. İlhan Aslan, Post Yayınları, İstanbul 2020.
• ÇELİK, Burak, “Esirlikten Aristokrasiye Şigi Kutuku Noyan’ın Hayatı ve Faaliyetleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 37, S. 2, 2022, ss. 457-471.
• ÇİFTÇİ, Fatih, “Mongol Defeat - Khwarazmshah Victory: 1221 Battle of Parwan”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 2, 2022, ss. 84-135.
• D’OHSSON, A. C. M., Moğol Tarihi, Haz. Ekrem Kalan, I.Q Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• DOYGUN, Meryem, “Hocend Müdafaası ve Bir Direniş Örneği: Timur Melik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.40, S. 70, 2021, ss. 170-189.
• ERDOĞAN, Coşkun, Harezmşahlar Anuştegin’den Celaleddin’e, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• Gıyâsuddîn Hândmîr, Târîh-i Habîbu’s Siyer, C. II-III, Neşr. M. Debirsiyaki, Ketab Furuşi Hayyam, Tahran 1984.
• GÜLER, Nagehan, “Cengiz Hân’ın Mâverâünnehir’i Zaptı (1220)”, Anasay, C. 1, S. 1, 2017, ss. 15-36.
• GÜRBÜZ, Meryem, “Tekiş, Alâeddin mad.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, TDV Yayınları, İstanbul 2011, ss. 364-365.
• İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, C. X, Neşr. M. Y. Dekkak, Dar al-Kotob al-Ilmiyah, Beyrut, 2003.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK, Ankara 2000.
• KAYA, Çetin, “Moğol İstilasının Şafağında Güneşe Hasret Kalan Şehir: Bamiyan’ın Ortaçağ Siyasi Tarihi”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 30, 2023, ss. 76-87.
• KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, TTK, Ankara 2013.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, “Uran Kabilesi”, Belleten Dergisi, C. 7, S. 26, 1943, ss. 227-244.
• LUBSANDANZAN, Altan Tovç, Haz. Ş. Çoimaa, Mongol Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar 2006.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsıri, C. I-II, Neşr. A. Habibi, İntişarat-ı Esatir, Tahran 2010.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar, çev. Erkan Göksu, TTK, Ankara 2015.
• Muhammed Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s Safâ, C. VII-VIII, Neşr. Cemşid Kiyanfer, İntişarat-ı Esatir, Tahran 2006.
• Muhammed Nesevî, Sîreti Celâleddîn Menguberni, Neşr. Mucteba Minovi, İntişarat-ı İlim u Ferheng, Tahran 2015.
• ÖNTÜRK, Vural, “Ravzatü’s-Safâ ve Habibü’s-Siyer’e Göre Gurlular”, Tarih Okulu Dergisi, S. 34, 2018, s. 129-164.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Muhammed b. Tekiş mad.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, TDV Yayınları, Ankara 2020, ss. 578-580.
• ÖZBAYRAKTAR, Aykut, “Hârezm
• şâhlar Şeceresi: Anûş Tekîn Soyunun Erkek ve Kadın Tüm Mensupları”, Jaloliddin Manguberdi Hayoti va Faoliyati. Anushtegin Xorazmshohlar Sulolasining O‘zbek Davlatchiligidagi O‘rni Mavzusidagi Xalqaro İlmiy-amaliy Anjuman Materiallari, Milleniumus Print, Urganch 2023, s. 99-114.
• Reşîduddîn Fazlullah-ı Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, C. I, Neşr. M. Ruşen ve M. Musevi, İntişarat-ı Elburz, Tahran 1995.
• SÜMER, Faruk, “Atsız b. Muhammed mad.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 4, TDV Yayınları, İstanbul 1991, ss. 91-92.
• SÜMER, Faruk, “Selçuklular mad.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, TDV Yayınları, İstanbul 2009, ss. 365-371.
• Şehabeddin Ahmedünesevi, Celalüttin Harezemşah, çev. N. Asım, Devlet Matbaası, İstanbul 1934.
• Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• TANERİ, Aydın, “Hârizmşahlar mad.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, ss. 228-231.
• VLADİMİRTSOV, Boris Yakovleviç, Çingis Han’ın Yaşamı, çev. İlhan Aslan, Post Yayınları, İstanbul 2022.
• YINANÇ, Mükrimin Halil, “Celâleddin Harzemşah mad.” İ.A., C. II, MEB Basımevi, İstanbul 1979, ss. 49-53. ```