AUTHORS WRİTTEN İN ARABİC İN IRAN OF THE SELJUK PERİOD

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 11, 29 - 38, 20.01.2024

Rumeysa Bakır Dayı

https://doi.org/10.53718/gttad.1393382

Öz

In the eleventh century, the Iranian geography came under Seljuk rule and experienced one of its bright periods in terms of culture, art and literature during the Islamic period. With the support of Seljuk statesmen, Arabic and Arabic literature developed as well as Persian literature. With the spread of Islam and the Arabs' conquest of Iran, Arabic also showed itself in the political context and accelerated with the migration of Arabs to Iranian lands. The spread of the Arabic language in Iranian lands had an impact on the Iranian dialects, Pahlavi, which was used mostly in the palace, and even overshadowed it. The fact that Arabic has become mandatory in political and divan matters has led to the introduction of Arabic words into the language. The translation of religious and literary sciences in Islamic culture into Arabic and the opening of educational centers in Iran have enabled the Arabic language to become increasingly widespread among Iranians. Language studies, which started with translation from Pahlavi to Arabic, emerged with poetry verse and linguistic studies, and gained momentum with the support of the palace administration. In this context, Arabic and Persian have become a common language in the literary, cultural and daily life of a nation.
After the Iranian people met Arabic, they combined Persian and Arabic words and blended the two languages into a single pot. They even took some words as they were and reflected them in their own language. In Seljuk Iran, great poets and writers speaking in Arabic emerged, and Arabic literature began to rise in Iran. In this case, people who want to reach a certain position among religious and political authorities have realized that they have to learn this language and use this language in correspondence and speech. Those who wrote Arabic verse and prose received great honor and compliment in the presence and service of the sultans. One of the most important reasons why authors preferred Arabic in their works, especially in this period, is that, in addition to cultural interaction, Arabic is more ready for literary arts and has a more established style of expression. In addition, during this period, there was diversity in prose subjects in religious, scientific and literary fields, and this attracted the attention of Iranian writers. Because prose works in Arab and Iranian lands were written by authors of Iranian origin before Arab authors, and were translated into Arabic through translation movements. For example, regarding the development of Arabic prose, the names of Ibn Mukaffa, who knew both Pahlavi and Arabic well, and Yahyâ el-Kâtib, who wrote treatises in Arabic and reorganized this genre, can be mentioned.
In addition to these 8th century literary figures, there are also famous Arabic writers in the Seljuk period. The leader of the Kübrevî sect, the great scholar Seyfüddîn el-Bâharzî, the language and literature scholar Hâtib-i Tebrizî, the palace secretary and genealogy scholar Tuğrâî, the historian, poet and genealogist Ebîverdî, one of the famous Seljuk viziers Enûşirvan b. Khalid is among the authors of Iranian origin who wrote Arabic works. In the study, the reasons why Arabic was preferred in the Iranian geography of the Seljuk period will be discussed and the Iranian authors who wrote Arabic works in Iran and annotated the works written in Arabic will be examined.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Iran, Arabic, Language, Culture, Literature

SELÇUKLU DÖNEMİ İRAN’INDA ARAPÇA YAZAN MÜELLİFLER

Öz

On birinci yüzyılda İran coğrafyası Selçuklu hâkimiyetine girmiş, İslâmî dönem içerisinde kültür, sanat ve edebiyat açısından parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. Selçuklu devlet adamlarının desteği ile Fars edebiyatının yanı sıra Arapça ve Arap edebiyatı da gelişim göstermiştir. İslamiyet’in yaygınlaşması ve Arapların İran’ı fethetmesi ile Arapça da siyasi bağlamda kendini göstermiş, Arapların İran topraklarına göç etmesi ile hızlanmıştır. Arap dilinin İran topraklarında yaygınlaşması, İran lehçeleri üzerinde daha çok sarayda kullanılan Pehlevice’nin üzerinde etki bırakmış hatta onu gölgede bırakmıştır. Siyasi ve divani konularda Arapçanın zorunlu hale gelmesi, Arapça kelimelerin de dile girmesine yol açmıştır. İslam kültüründe dini ve edebi ilimlerin Arapçaya çevrilmesi ve İran’da eğitim merkezlerinin açılması, Arap dilinin İranlılar arasında giderek yaygınlaşmasını sağlamıştır. Pehlevice’den Arapçaya çeviri yoluyla başlayan dil çalışmaları, şiir nazmetme ve dilbilim çalışmaları ile ortaya çıkmış, saray idaresinin desteği ile de hız kazanmıştır. Bu çerçevede Arapça ve Farsça bir milletin edebi, kültürel ve günlük hayatında ortak bir dili haline gelmiştir.
İran halkı Arapça ile tanıştıktan sonra Farsça ve Arapça kelimeleri birleştirmiş iki dili tek bir potada harmanlamışlardır. Hatta bazı kelimeleri olduğu gibi alıp kendi dillerine yansıtmışlardır. Selçuklu İranı’nda, Arapça söz söyleyen büyük şair ve yazarlar ortaya çıkmış, Arap edebiyatı İran’da yükselişe geçmiştir. Bu durumda dini ve siyasi otoriterler içerisinde belli bir konuma ulaşmak isteyen kişiler, bu dili öğrenmek, yazışma ve konuşmada bu dili kullanmak zorunda olduklarını fark etmişlerdir. Arapça nazım ve nesir yazanlar, sultanların yanında ve hizmetinde büyük ikram ve iltifat görmüşlerdir. Özellikle bu dönemde müelliflerin eserlerinde Arapçayı tercih etmelerinin en önemli nedenlerinden biri kültürel etkileşimin yanında Arapçanın edebî sanatlar açısından daha hazır oluşu ve daha yerleşmiş anlatım tarzına sahip oluşudur. Ayrıca bu dönemde nesir konularında dinî, ilmî ve edebî alanlarda çeşitlilik meydana gelmiş, bu da İranlı müelliflerin dikkatini cezbetmiştir. Zira Arap ve İran topraklarında mensur çalışmalar Arap müelliflerden önce İran asıllı müellifler tarafından kaleme alınmış, tercüme hareketleri ile Arapçaya kazandırılmıştır. Örneğin Arap nesrinin gelişimi konusunda hem Pehleviceyi hem Arapçayı iyi bilen Ibn Mukaffa’nın ve Arapça risale yazan ve bu türü yeniden düzenleyen Yahyâ el-Kâtib’in adı zikredilebilir.
Söz konusu bu 8.yy ediplerin yanında Selçuklu döneminde de ünlü Arapça yazarlar bulunmaktadır. Kübrevî tarikatının lideri büyük âlim Seyfüddîn el-Bâharzî, dil ve edebiyat âlimi Hâtib-i Tebrizî, saray kâtibi ve şecere âlimi Tuğrâî, tarihçi, şair ve yine soy bilimci Ebîverdî, ünlü Selçuklu vezirlerinden Enûşirvan b. Hâlid İran asıllı Arapça eserler kaleme alan müellifler arasında bulunmaktadır. Çalışmada, Selçuklu dönemi İran coğrafyasında Arapçanın tercih edilme nedenleri ele alınıp İran’da Arapça eserler kaleme alan ve Arapça yazılan eserleri şerh eden İranlı müellifler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, İran, Arapça, Dil, Kültür, Edebiyat.

Teşekkür

En yakın sayınız için çalışmamı değerlendirme sürecine alırsanız sevinirim.

Kaynakça

• ALGAR, Hamid, “Necmeddîn-i Kübrâ”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, ss. 498-500.
• ALGAR, Hamid, “Sayf al-Din Bakharzi Sayf al-Din Bakharzi", The Encyclopaedia of Islam (New Edition), C. 9, Leiden 1997, ss. 110-111.
• BAKIRCI, Selami, “Lâmiyyetü’l-Arab ve Lâmiyyetü’l-‘Acem Arasında Bir Mukayese”, Nüsha Dergisi, 31/2, 2010, ss. 131-154.
• CENGİZ, Mehdi, “Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-‘Acem Adlı Kasidesinde Sembolik Anlatım”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 46, 2021, ss. 96-112.
• DAYI, Özkan. İlhanlılar Zamanında Tasavvuf, Altınordu Yay., Ankara 2022.
• DURMUŞ, İsmail, “İbnü’l-Mukaffa’”, DİA, C. 21, İstanbul 2000, ss. 130-134.
• ELMALI, Hüseyin, “Ebû Temmâm”, DİA, C. 10, İstanbul 1994, ss. 241-243.
• ELMALI, Hüseyin, “Mufaddal ed-Dabbî”, DİA, C. 30, İstanbul 2005, s. 364.
• ER, Rahmi, “Tuğrâî”, DİA, C. 41, İstanbul 2012, ss. 339-341.
• ERGİN, Ali Şakir, “Abdülhamîd el-Kâtib”, DİA, C. 1 İstanbul 1988, s. 225.
• ERKAYA, Mahmud Esad, “Kübreviyye Tarikatı Şeyhi Seyfeddin el-Bâharzî’nin (ö.659/1261) “Esrâru’l-erbaîn li’ahyâri’s-sâirîn Adlı Kırk Hadisi ve Hadislerde Muvaşşah (Akrostiş) Uygulaması”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/2, 2018, ss. 825-871.
• ERKAYA, Mahmud Esad, “Seyfeddin el- Bâharzî’nin Şeyhi Necmeddîm-i Kübrâ’ya Arz Ettiği Vâkıalar: Veḳâyi’u’l-Ḫalvet”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/2, 2018, ss. 23-46.
• GIFFEN, L. A., “Abivardî Abu’l-Mozaffar”, Encyclopǽdia Iranica, C.1, ss. 219-221. Chicago 1985, http://www.iranicaonline.org/articles/abivardi-abul-mozaffar-poet-historian-and-writer-on-genealogy-d-1113, 23.11.2023, sa.14:23.
• GÖKBULUT, Süleyman, “Kübrevîliğin Orta Asya ve Anadolu’daki Macerası Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Isparta 2007, ss. 323-331.
• GÜLMEZ, Abdurrahman, “Selçuklu Devleti ve Sünnî Mezheplerin Şii-Batinîlerle Mücadelesi”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/2, 2021, ss. 341-361.
• HALÎFÂT, Sahbân, “Ebü’l-Alâ el-Maarrî”, DİA, C. 10, İstanbul 1994, ss. 287-291.
• HAMEVÎ, Yâkût el-, Mu’cemu’l-Udebâ, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1993.
• İBN BATTÛTA Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnamesi, C. 1, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2000.
• İBN HALLİKÂN. Vefeyâtu’l-A’yân, thk. İhsân ‘Abbâs, Dâru’-s-Sâdr, Beyrut 1969.
• İzgi, Cevat, “Ebîverdî”, DİA, C. 10, İstanbul 1994, ss. 76-77.
• KARAARSLAN, Nasuhi Ünal, “Islâhu’l-Mantık”, DİA, C. 19, İstanbul 1999, s. 194.
• KARAARSLAN, Nasuhi Ünal, “İbn Düreyd”, DİA, C. 19, İstanbul 1999, ss. 416-419.
• KARAARSLAN, Nasuhi Ünal, “İbnü’s-Sikkît”, DİA, C. 21, İstanbul 2000, ss. 210-211.
• KAYA, Şeref, “Zübdetün-Nusra ve Nühvetül-Usra”, Journal of Social and Humanities Sciences Research, 8/74, 2021, ss. 2380-2385.
• KAYA Tan, Pınar, “Irak Selçuklu Bürokrasisinde Rekabet”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12/24, Temmuz 2022, ss. 183-197.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar, TTK Yay., Ankara 1976.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Enûşirvân b. Hâlid”, DİA, C. 11, İstanbul 1995, ss. 256-257.
• ÖZEL, Ahmet, “Tebrîzî, Hatîb”, DİA, C. 40, İstanbul 2011, ss. 223-224.
• PAK, Ahmet, “Edebiyatta Bir Makam: Harirî”, Yedikıta Dergisi, S.142, 2020, ss. 66-71.
• PİYADEOĞLU, Cihan, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
• SAFÂ, Zebîhullah-i, İran Edebiyatı Tarihi, çev. Hasan Almaz, Nüsha Yay., Ankara 2002.
• ŞEKER, Mehmet, SAVAŞ, Rıza, “Selçuklu Tarihinin Kaynaklarından Olan İmadüddin el-Kâtip el-İsfahânî’nin ‘Nuṣretu’l-Fetra ve ‘Uṣretü’l-Fıṭra’ İsimli Eserinin Yazma Nüshası ve Önemi”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, TTK Yay., Kayseri 2010, ss. 107-112.
• TAŞKIRAN, Şule, “Tuğrâî”, İslam Düşünce Atlası, https://islamdusunceatlasi.org/tugrai/7187, 20.09.2023 sa. 01.39
• TÜLÜCÜ, Süleyman, “Şeyho, Luvîs”, DİA, C. 19, İstanbul 2010, ss. 86-88.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Bâharzî Seyfeddin”, DİA, C. 4, İstanbul 1991, ss. 474-475.
• YAVUZ, Mehmet, “İbn Cinnî”, DİA, C. 19, İstanbul 1999, ss. 397-400.
• ZEHEBÎ, ez-, el-İmâm Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Müessetü’r-Risâle, Beyrut 1985.