ARMANIANS IN THE SOCIAL LIFE OF MARAŞ IN THE XVIII.TH CENTURY

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 341 - 352, 24.11.2024

Ümmet Soydemir

https://doi.org/10.53718/gttad.1448522

Öz

It is accepted that Armenians came to the Urartu region between the Phrygian migrations following the collapse of the Hittite Empire in the 13th century BC and the Cimmerian invasion of Urartian. Armenians, who dominated the region with the weakening of the Urartians, lived in a semi-feudal structure for many years under the rule of the Byzantine, Iranian, and Arab empires, subject to their kings called Naharar, as the region was the crossroads of trade routes. With the Byzantine Empire's policy of invasion and annexation of the region, some of the Armenians living there were forced to migrate first to Central Anatolia and then to the Cukurova region. As a result of these migrations, the density of the Armenian population in the Cukurova region increased, and eventually, the Armenian Barony of Cilicia was established. The first political organization established by Armenians in Maras and its surroundings was the princedom established by Philaretos Brakhomios. Philaretos, one of the commanders of the Byzantine army, came to Maras after the dethronement of Romanos Diogenes, who was defeated in the Battle of Manzikert. Taking advantage of the lack of authority in Anatolia, Philaretos gathered the bandit Armenian gangs in the region around himself and established a small principality. After Maraş and its surroundings came under the rule of the Seljuk State, the city's administration was given back to Philaretos, who was converted to Islam by Meliksah. Maras and its surroundings, which were invaded by the Crusaders in 1104, were annexed to the territory of the Turkish Seljuks in 1149, during the reign of Mesud I. Geography of Anatolia XI. It became Turkified with the conquests that started in the 19th century, and Armenians began living together with the Turks, the dominant nation. This situation brought about mutual cultural interaction between the two societies. The cultural interaction between Armenians and Turks during the Ottoman period can be read from the provisions in the Complaints and Ahkam books, especially the Shari'iyye registers. There are hundreds of examples in these notebooks about the relations of Armenians with the state and the Muslim population. However, many provisions in the Complaints and Rules books of the Divân-ı Humâyûn (Supreme Court in Ottoman Empire) Complaints Office date back to the 18th century of the Armenians. It allows us to draw a framework for the relations with the state and the Muslim population in Maras in the XVIII. Century. These books contain the orders sent to Maras's judicial and administrative officials upon the requests of Armenians and Muslims who could not find a solution to their cases in Maras’s court and applied to the Divan (Council) with the claims that they were treated unfairly. These orders show that Armenians, who had the right to elect their own chamberlain, mostly lived in the same neighborhoods as Muslims, established close relationships with the city's people of rank, engaged in joint commercial activities, appointed a Muslim as their deputy in the courts, and even were assigned to foundation institutions established by Muslims.

Anahtar Kelimeler

Maraş, Armanian, Social Life, Non-muslim Represantative.

XVIII. YÜZYILDA MARAŞ'IN SOSYAL HAYATINDA ERMENİLER

Öz

Ermenilerin, MÖ 13. Yüzyılda Hitit İmparatorluğu’nun çöküşünü takiben meydana gelen Frig göçleriyle Kimmerlerin Urartu işgali arasında Urartu bölgesine geldikleri kabul edilmektedir. Urartuların zayıflamasıyla bölgeye hâkim olan Ermeniler, bölgenin ticaret yollarının kavşak noktası olmasından dolayı uzun yıllar Bizans, İran ve Arap imparatorluklarının hakimiyeti altında naharar adı verilen krallarına tabi olarak yarı feodal bir yapıda yaşamışlardır. Bizans İmparatorluğunun bölgeyi istila ve ilhak politikasıyla bu bölgede yaşayan Ermenilerin bir kısmı önce İç Anadolu’ya ve oradan da Çukurova bölgesine göçe zorlanmışlardır. Bu göçler neticesinde Çukurova bölgesinde Ermeni nüfusunun yoğunluğu artmış ve nihayetinde Kilikya Ermeni Baronluğu kurulmuştur. Maraş ve çevresinde Ermeniler tarafından kurulan ilk siyasi teşekkül, Philaretos Brakhomios’un tesis ettiği prensliktir. Bizans ordusu kumandanlarından olan Philaretos, Malazgirt savaşında yenilen Romanos Diogenes’in tahtan indirilmesinden sonra Maraş’a gelmiştir. Anadolu’daki otorite boşluğundan istifade eden Philaretos, bölgedeki haydut Ermeni çetelerini kendi etrafında toplamış ve küçük bir prenslik kurmuştur. Maraş ve çevresi Selçuklu Devleti hakimiyetine girdikten sonra ihtida ederek müslüman olan Philaretos’a şehrin yönetimi Melikşah tarafından geri verilmiştir. 1104 yılında Haçlı işgaline uğrayan Maraş ve çevresi 1149’da I. Mesud’un hükümdarlığı döneminde Türkiye Selçukluları topraklarına katılmıştır. Anadolu coğrafyası XI. Yüzyıldan itibaren başlayan fetihlerle Türkleşmiş, Ermeniler hâkim unsur olan Türklerle bir arada yaşamaya başlamıştır. Bu durum ise iki toplum arasındaki karşılıklı kültürel etkileşimi beraberinde getirmiştir. Osmanlı döneminde Ermeniler ve Türkler arasındaki kültürel etkileşim başta şerʻiyye sicilleri olmak üzere Şikâyet ve Ahkâm defterlerindeki hükümlerden okunabilmektedir. Bu defterlerde Ermenilerin devletle ve müslüman ahaliyle olan münasebetlerine dair yüzlerce örnek bulunmaktadır. Maraş’ın XVIII. yüzyıldaki şerʻiyye sicilleri günümüze kadar gelememiştir. Ancak Divân-ı Humâyûn Şikâyet Kalemi defterlerinden Şikâyet ve Ahkâm defterlerindeki çok sayıdaki hüküm Ermenilerin XVIII. yüzyıl Maraş’ında devletle ve Müslüman ahaliyle olan münasebetlerine dair bir çerçeve çizmeye imkân vermektedir. Bu defterler davalarına Maraş mahkemesinde çözüm bulamayan, haksızlığa uğradıkları iddialarıyla Divân’a müracaat eden Ermenilerin ve müslümanların arzuhallerini üzerine Maraş’ın adli ve idari görevlilerine gönderilen emirleri ihtiva etmektedir. Bu emirler, kendi kethüdalarını seçme hakları olan Ermenilerin çoğunlukla Müslümanlarla aynı mahallelerde yaşadıklarını, şehrin ileri gelenleriyle yakın ilişki kurduklarını, ortak ticari faaliyetlerde bulunduklarını, mahkemelerde bir müslümanı vekil olarak tayin ettiklerini hatta Müslümanlarca tesis edilen vakıf müesseselerde görevlendirildiklerini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Maraş, Ermeni, Sosyal Hayat, Zimmi Kethüdası.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
• Atik Şikâyet Defterleri Defter Numaraları: 42, 62, 80, 88, 99, 101, 104, 107, 115, 119, 120, 121, 125, 126, 129, 142, 143, 145, 146, 148, 159, 160.
• Maraş Ahkam Defterleri Defter Numarası: I.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
• Hurufat Defterleri Defter Numaraları: 1135, 1148, 1157.
• Kitap-Makaleler
• ADIYEKE, Nuri, “Osmanlı Millet Sistemine Dair Tartışmalar ve Siyasal Bir Uzlaşma Modeli Olarak Osmanlı Millet Sistemi”, Yeni Türkiye Dergisi, C. 20 (60), 2014, ss. 345-358.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, “İʻlâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, ss. 72-73.
• AKŞİN, Sina, “Ermeni Meselesinin Genel Bir Değerlendirmesi (A General Appraisal of the Armenian Issue)”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, C. 50, 2015, ss. 87-106.
• AKTAŞ, Seyran, “XVI. Yüzyılda Çukurova’da Ermeniler: Nüfus ve Yerleşme”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 23, 2015, ss. 7-27.
• AKTAŞ, Seyran, “Tahrir Defterlerine Göre Ermenilerin Anadolu’da İcra Ettikleri Meslekler (XVI. Yüzyıl)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 33, 2020, ss. 297-314.
• ARSLAN, Hasan, 17. Yüzyılda Maraş Sancağı (Siyasi, İdari, İktisadi ve İctimai Tarihi), Dulkadiroğlu Belediyesi Yayınları, Ankara 2014.
• ASLAN, Halide, Tanzimat Döneminde İhtida (1839-1876), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara 2008.
• AYDIN, Mehmet, “Kilise”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, ss. 11-14.
• AYTEN, Ali, Tanrıya Sığınmak Dini Başa Çıkma Üzerine Psiko-Sosyal Bir Araştırma, İz Yayıncılık, İstanbul 2020.
• BATAR, Seyran Aktaş, XVI. Yüzyılda Anadolu’da Ermeniler: Nüfus ve Yerleşme, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara 2020.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Tehcir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, Ankara 2011, ss. 319-323.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• CANATAR, Mehmet, “Kethüda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2022, ss. 332-334.
• ÇETİN, Osman, Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• DARKOT, Besim, “Maraş”, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1997, ss. 310-312.
• DOĞAN, Hatice, “Hahambaşılık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. Ek-1, Ankara 2020, ss. 513-514.
• DİA, “Kocabaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, ss. 140-141.
• ERCAN, Yavuz, “Osmanlı Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Osmanlı C. 4, Güler E. (Ed.), Ankara 1999, ss. 197-207.
• ERKAL, Mehmet, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 42-45.
• ERSAN, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebanın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul 1990.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi, Ağaç Yayınları, İstanbul 1992.
• ERYILMAZ, Bilal, “Osmanlı Devleti’nde Farklılıklara ve Hoşgörüye Kavramsal Bir Yaklaşım”, Osmanlı C.4, Güler E. (Ed.), Ankara 1999, Yeni Türkiye Yayınları, ss. 236-241.
• FAYDA, Mustafa, “Zimmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul 2013, ss. 428-434.
• GÖKHAN, İlyas, “Arapların Fethinden Selçuklular Zamanına Kadar Maraş”, Belleten, C. 73/266, Ankara 2009, ss. 35-76.
• GÜÇ, Ahmet, “Ma’bed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, ss. 276-280.
• GÜNAY, Nejla, Maraş Ermenileri XIX. Yüzyıl, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara 2007.
• GÜNDÜZ, Tufan, “Kahramanmaraş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, ss. 192-196.
• GÜNEŞ, Ahmet, “İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Vatandaşlık Statüleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 11, 2008, ss. 255-268.
• GÜNEŞ, Gülcan Avşin, 16.-17. Yüzyıllarda Anadolu Eyaletinde Gayrimüslimlerin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara, 2015.
• HONİGMANN, Ernst, “Marash”, The Encyclopedia Of Islam, Vol. VI, Leiden 1991, ss. 505-508.
• KAYA, Remzi, “Ehl-i Kitap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul 1994, ss. 516-519.
• KAYA, Süleyman, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kredi İlişkilerinin Hukuki Boyutu”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 3, 2007, ss. 13-41.
• KENANOĞLU, Mustafa Macit, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Teb’anın İdaresinde Kullandığı Bir Yöntem Olarak “Ruhani İltizam” Sistemi”, Dîvân İlmi Araştırmalar Dergisi, C. 14, 2003, ss. 67-84.
• KERR, Stanley Elphinstone, The Lions of Marash Personal Experiences With American Near East Relief, State University of New York Press, New York 1973.
• KONAN, Belkıs, “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 64/1, Ankara 2015, ss. 171-193.
• KÖÇ, Ahmet, “Sicillerden İhtidaları Okumak: Tanzimat Öncesinde Ankara’da Mühtediler”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, C. 1/2, 2014, ss. 1-13.
• KÖSE, Ali, “İhtida”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul 2000, ss. 554-558.
• KÖSE, Ali, Neden İslam’ı Seçiyorlar? Müslüman Olan İngilizler Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir İnceleme, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
• ORTAYLI, İlber, “Millet Sistemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 2020, ss. 66-70.
• ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul 2009.
• ÖZEL, Ahmet, “Gayrimüslim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1996, ss. 418-427.
• ÖZEL, Ahmet, İslam Hukukunda Ülke Kavramı Dârülislam Dârülharb, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
• ÖZTÜRK, Erdi, Doğu Anadolu’da Ermeniler: Siyaset, Sosyo-Ekonomik Yaşam ve Kültürel Etkileşim (XI.- XV. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara 2023.
• ÖZTÜRK, Levent, “Kilise”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2022, ss. 11-14.
• SEYFELİ, Canan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. Ek-1, Ankara 2020, ss. 668-671.
• SEYFELİ, Canan, Millet Sistemi mi? Rum ve Ermeni Patrikliği’nin İdaresi ve Osmanlı Devlet Salnameleri (1847-1918), Çizgi Yayınevi, İstanbul 2019.
• SOLAK, İbrahim, XVI. Asırda Maraş Kazası (1526-1563), Akçağ Yayınları, Ankara 2004.
• SOLAK, İbrahim, “Dulkadirli Eyaletinde Gayrimüslimler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 1/35, 2014, ss. 135-144.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Âyan”, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1979, ss. 40-42.
• YAMAN, Ahmet, “Zimmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul 2013, ss. 434-438.
• YILDIRIM, Mehmet Zahit; SOYDEMİR, Ümmet, “XVIII. Asırda Maraş’ta Âyan Ailelerinden Dulkadiroğulları ve Bayezidoğullarının İktidar Mücadelesi”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C. 17/2, 2022, ss. 174-187.
• YİNANÇ, Refet, Dulkadir Beyliği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.