FROM THE CHIEF AMIR OF THE JALAYIRIDS TO AMĪR TIMUR’S ALLEGIANCE: THE AFTERMATH OF AMĪR ‘ĀDIL ĀQĀ

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 151 - 162, 24.11.2024

Ahmet Korkmaz

https://doi.org/10.53718/gttad.1468609

Öz

With the collapse of the Ilkhanid Empire, the Jalayirid State, which was established in Baghdad, became the successor of the Ilkhanids during the reign of Sultan Shaykh Uvays (r. 1356-1374) and owned almost all of their lands. Shaykh Uvays’ centralized rule was shaken under his son Sultan Husayn (r. 1374-1382). The fact that Sultan Husayn ascended the throne at a young age and spent most of his time in entertainment increased the authority of the emirs within the state. Amīr ‘Ādil Āqā was one of the emirs of Jalayirids who gained power during this period. Initially working as a sheep herder in Baghdad, ‘Ādil Āqā 's entry into the service of Emir Suleiman Atabey during the reign of Shaykh Uvays marked a turning point in his career. After that, he was given the governorship of Rey and the administration of Persian Iraq respectively. His successful activities in Persian Iraq made him one of the emirs during the reign of Shaykh Uvays. He also served as the regent of Sultan Uvays’ son Shaykh Hasan. With the death of Shaykh Uvays, it was expected that his authority would weaken when Shaykh Hasan was killed by the emirs and Sultan Husayn ascended the throne of Jalayirid. However, the opposite happened. During the reign of Sultan Husayn, almost all sources that provide information about ‘Ādil Āqā record that he held the reins of state administration. This caused the jealousy of other Jalayirid emirs. ‘Ādil Āqā eliminated the emirs who opposed him in 1378. In 1381, he forced Shah Shuja of Muzaffarid, who had come to Azerbaijan from the Fars region, to retreat in front of Tabriz, which strengthened his authority within the state. When ‘Ādil Āqā’s brother Sultan Ahmad (r. 1382-140), who assassinated Sultan Husayn during ‘Ādil Āqā’s expedition against Amir Wali, the governor of Mazandaran in 1382, seized the throne of Jalayirid, he faced the opposition of ‘Ādil Āqā. Between 1382-1384, the Jalayirid lands were divided into three administrative areas by Sultan Ahmad, Sultan Bayazid and Shaykh Ali. Sultan Bayazid, with the support of ‘Ādil Āqā, opposed his brother Sultan Ahmad for nearly two years. The struggle between Sultan Ahmad and ‘Ādil Āqā centered around Sultaniya, ‘Ādil Āqā’s administrative center. In 1383, Sultan Bayazid and ‘Ādil Āqā requested Shah Shuja’s help to achieve success against Sultan Ahmad. Shah Shuja asked Sultan Ahmad for the Sultaniya region for Sultan Bayazid. Thus, he knew that without ‘Ādil Āqā, Persian Iraq would be under his rule. When Sultan Ahmed agreed, Shah Shuja took ‘Ādil Āqā with him to Shiraz. A year later, the appearance of Amir Timur in Persian Iraq created a new opportunity for ‘Ādil Āqā. When Timur captured Sultaniya in 1385, he brought ‘Ādil Āqā from Shiraz, handed over the administration of the city to him and left a group of his soldiers in the city to help him. From then on, Sultaniya was under the responsibility of ‘Ādil Āqā, who was subject to Amir Timur. After the return of Amir Timur to his country, Sultaniya and Tabriz witnessed the struggle between Sultan Ahmad and ‘Ādil Āqā in 1385-1386. ‘Ādil Āqā’s success in this struggle caused the jealousy of the Chagatai emirs and this led to the end of ‘Ādil Āqā.

Anahtar Kelimeler

Jalayirids, ‘Ādil Āqā, Sultān Ḥusayn, Shāh Shujā, Amir Timur

CELAYIRLI EMİRÜ’L-ÜMERALIĞINDAN EMİR TİMUR’UN TABİİYETİNE: EMİR ADİL AKA’NIN SERENCAMI

Öz

İlhanlı Devleti’nin yıkılışıyla birlikte Bağdat merkezli kurulan Celayırlı Devleti, Sultan Şeyh Üveys (h. 1356-1374) döneminde İlhanlıların varisi olarak onların topraklarının neredeyse tamamına sahip oldu. Şeyh Üveys’in merkeziyetçi yönetimi, oğlu Sultan Hüseyin (1374-1382) zamanında sarsıldı. Sultan Hüseyin’in küçük yaşta tahta geçmesi ve zamanının çoğunu eğlenceyle geçirmesi, devlet içerisinde emirlerin otoritesini arttırdı. Bu dönemde güçlenen Celayırlı emirlerinden biri Emir Adil Aka’ydı. Başlangıçta Bağdat’ta koyun çobanlığı yağan Adil Aka’nın Şeyh Üveys zamanında emirü’l-ümera Süleyman Atabey’in hizmetine girmesi, kariyerinin dönüm noktasını teşkil etti. Bundan sonra kendisine sırasıyla Rey valiliği ve Irak-ı Acem yönetimi verildi. Irak-ı Acem’deki başarılı faaliyetleri onu Şeyh Üveys zamanında emirü’l-ümeralar arasına dâhil ettirdi. Ayrıca Sultan Üveys’in oğlu Şeyh Hasan’ın naibi olarak görev yaptı. Şeyh Üveys’in ölümüyle birlikte emirler tarafından naibi olduğu Şeyh Hasan öldürülüp Sultan Hüseyin’in Celayırlı tahtına oturmasıyla otoritesinin zayıflaması beklenirdi. Ancak bunun aksi oldu. Sultan Hüseyin zamanında neredeyse Adil Aka hakkında bilgi veren kaynakların tamamında devlet yönetim dizginin onun elinde olduğu kayıtlıdır. Bu durum diğer Celayırlı emirlerinin kıskançlığına sebep oldu. Adil Aka 1378 yılında kendisine muhalefet eden emirleri ortadan kaldırdı. 1381 yılında Fars bölgesinden Azerbaycan’a gelen Muzafferîli Şah Şüca’yı Tebriz önlerinden geri çekilmeye mecbur bırakması, devlet içerisinde otoritesini güçlendirdi. Adil Aka’nın 1382 yılında Mazenderan valisi Emir Veli üzerine seferi sırasında Sultan Hüseyin’e suikast düzenleyen kardeşi Sultan Ahmed (h. 1382-140), Celayırlı tahtını ele geçirince, Adil Aka’nın muhalefetiyle karşılaştı. 1382-1384 yılları arasında Celayırlı toprakları, Sultan Ahmed, Sultan Bayezid ve Şehzade Şeyh Ali tarafından üç yönetim alanına bölünmüştü. Sultan Bayezid, Adil Aka’nın desteğiyle yaklaşık iki yıl kardeşi Sultan Ahmed’e muhalefet etti. Sultan Ahmed ile Adil Aka mücadelesi Adil Aka’nın yönetim merkezi olan Sultaniye etrafında çevrelendi. Sultan Bayezid ile Adil Aka, Sultan Ahmed’e karşı başarıya ulaşmak için 1383 yılında Şah Şüca’dan yardım talep etti. Şah Şüca, Sultan Ahmed’den Sultan Bayezid için Sultaniye bölgesinin talep etti. Böylece Adil Aka olmadan Irak-ı Acem’in kendi yönetim alanına dâhil olacağını biliyordu. Sultan Ahmed bunu kabul edince, Şah Şüca, Adil Aka’yı beraberinde Şiraz’a götürdü. Bir yıl sonra Emir Timur’un Irak-ı Acem’de görünmesi Adil Aka için yeni bir fırsat doğurdu. Timur, 1385 yılında Sultaniyye’yi ele geçirince, Şiraz’dan Adil Aka’yı getirterek şehrin yönetimini ona devretti ve askerlerinden bir topluluğu ona yardım etmesi için şehirde bıraktı. Bu tarihten itibaren Sultaniye Emir Timur’a tabi Adil Aka’nın sorumluluğu altındaydı. Emir Timur’un ülkesine geri dönüşünden sonra Sultaniye ve Tebriz 1385-1386 yıllarında Sultan Ahmed ile Adil Aka’nın mücadelesine şahitlik yaptı. Adil Aka’nın bu mücadelede başarı göstermesi Çağataylı emirlerinin kıskançlığına neden oldu ve bu durum Adil Aka’nın sonunu getirdi.

Anahtar Kelimeler

Adil Aka, Celayırlılar, Şah Şüca, Emir Timur

Kaynakça

• ALAN, Hayrunnisa, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• BEYÂNÎ, Şîrîn, Târîh-i âl-i Celayır, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1381 h.ş.
• El-‘ÂNÎ, Nuri Abdülhamid, el-Irak fi’l-Ahdi’l-Celâirî, Darü’ş-Şuuni’s-Sekafiyyeti’l-Âmme, Bağdad 1986.
• Fasîh-i Hâfî, Mucmel-i Fasîhî, neşr. Muhsin Nâcî Nasırâbâdî, C. III, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1386 h.ş.
• Gıyâseddîn b. Hümâmüddin el-Hüseynî Hândmîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, neşr. Muhammed Debîrsiyâkî, III, İntişârât-ı Hayyâm, Tahran 1380 h.ş.
• Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmi’ü’t-Tevârîh-i Reşîdî, neşr. Hanbaba Beyânî, Çaphane-yi ‘İlmi, Tahran 1317 h.ş.
• Hâfız-ı Ebrû, Zübdetü’t-Tevârîh, neşr. Seyyîd Kemâl Hac Seyyîd Cevâdî, C. I-II, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1395 h.ş.
• HOPE, Michael, “The Political Configuration of Late Ilkhanid Iran: A Case Study of the Chubanid Amirate (738–758/1337–1357)”, Journal of the British Institute of Persian Studies, 61/2, 2023, s. 255-271.
• HOWORTH, Henry H., History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, Part III, The Mongols of Persia, Ch’eng Wen Publishing Company, Taipei 1970.
• Kemâleddîn ‘Abdurrezzâk-ı Semerkandî, Matla’-ı Sa’deyn ve Mecma’-ı Bahreyn, neşr. ‘Abdulhüseyn Nevâî, C. I/I-I/II, Pejûhişgâh-ı ‘Ulum-ı İnsânî ve Mütâla’t-ı Ferhengî, Tahran 1383 h.ş.
• Mahmud b. Abdullah-ı Nişaburî, Tevârîh-i Türkmâniyye, The National Library of Israel, Jerusalem, Israel Ms. Yah. Ar. 1132.
• Mahmûd Ketebî, Târîh-i âl-i Muzaffer, neşr. ‘Abdu’l-Hüseyin Nevâî, İntişârât-ı Emîr- Kebîr, Tahran 1364 h.ş.
• MANZ, Beatrice Forbes, Timurlenk Bozkırdan Gelen Bela, çev. Zuhal Bilgin, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• MAY, Timothy, Moğol Savaş Sanatı, çev. Mustafa Uyar, Kronik Kitap, İstanbul 2023.
• Mu’îneddîn Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’înî, çev. Ahmet Özturhan vd., Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2023.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiya ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, neşr. Cemşid Kiyanfer, C. V-VI, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1385 h.ş.
• Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• SUTÛDE, Hüseyinkalî, Târîh-i âl-i Muzaffer, C. I, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1347 h.ş.
• Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• WİNG, Patrick, The Jalayirids Dynastıc State Formation in The Mongol Middle East, Edinburgh University Press, Edinburgh 2016.
• YILMAZ, Bülent, Celayirliler Kabile Devlet, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.
• Zeyneddîn b. Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî, Zeyl-i Târîh-i Güzîde, neşr. Îrec Afşâr, İntişârât-ı Edebî ve Târîhî Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr-ı Yezdî, Tahran 1372 h.ş.