HÂREZM’DE İSLAMİYET’İN YAYILIŞI

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 63 - 72, 24.11.2024

Aykut Özbayraktar

https://doi.org/10.53718/gttad.1475499

Öz

Sunulan bu makale, tarihi Hârezm bölgesinin İslamlaşma sürecini konu edinmektedir. İslamiyet’in Hârezm’e nasıl girdiğini ve bölgede yayılışına etki eden temel faktörleri açıklamaktadır. Hârezm halkının 93/712 senesindeki Emevî fethini takiben kitlesel bir şekilde mi, yoksa Müslüman egemenliği esnasında münferit ihtidalar yoluyla mı din değiştirdiğini sorgulamaktadır. Hârezm’in dini dönüşümünün nasıl gerçekleştiğini tespit ederek İslamlaşmanın dönemini belirlemeyi amaçlamaktadır. Çünkü yazılı kaynaklar Hârezm’de İslamiyet’in yayılışını berrak bir şekilde tasvir etmemişlerdir. Buna bağlı olarak Hârezm’in İslamlaşması hadisesi karanlıkta kalmıştır. Araştırmanın zaman sınırları kabaca II/VIII. yüzyıldır ancak bölgenin fetih süreci diye tasnif edebileceğimiz 32-93/652-712 yılları arası da dikkate alınmıştır. Mekan bakımından ise Orta Çağ’ın Hârezm coğrafyasına odaklanılmıştır. Çalışmanın birincil kaynakları İslamî dönemde kaleme alınan eserlerdir. Bununla birlikte bilhassa dönemlendirme noktasında Hârezm özelinde yürütülen arkeolojik ve nümismatik incelemelerde ulaşılan bulgulardan da istifade edilmiştir. Elde edilen neticelere göre Hârezm halkının İslamiyet’i benimsemesi bölgeye düzenlenen askeri harekatlar sırasında esir alınıp Müslüman memleketlerine sevk edilen tutsakların İslam’a ihtida etmeleriyle başlamıştır. Onlar Müslüman Hârezm toplumunun ilk nüvesi ve öncüleri olarak nitelenebilirler. Hatta aralarında tâbiîn neslinin gençlerinden sayılıp hadis ilminde temayüz eden A‘yen el-Hârezmî gibi bilginler de bulunmaktadır. A‘yen el-Hârezmî örneği Hârezm bölgesi henüz tam anlamıyla bir İslam beldesi haline gelmemişken Hârezmli alimlerin nasıl olup da İslam dünyasında ilmi faaliyetlerde bulunabildikleri sorusunu da açıklamaktadır. İslam’ın Hârezm’de geniş çaplı yayılabilmesi ise 93/712 yılında fethedilmesiyle mümkün olabilmiştir. İslamiyet Hârezm’e bölgenin fatihi olan Kuteybe b. Müslim’in tatbik ettiği kayda değer bir şiddet eylemiyle girmiştir. Hârezm halkının dini-entelektüel liderlerini ve tüm yazılı mirasını yok eden Kuteybe b. Müslim, bu suretle Mecûsîliğin İslam karşısındaki mukavemetini daha ilk etapta zayıflatmaya ve süratle İslamlaşma için elverişli bir zemin hazırlamaya muvaffak olmuştur. Ancak Kuteybe b. Müslim Hârezm’i cebren din değiştirmeye zorlamamıştır. Fetihle birlikte Hârezm halkının II/VIII. yüzyılın son çeyreğine dek uzanan bir periyotta münferit ihtidalar yoluyla İslamiyet’i benimsediği, bölgede topluca İslamlaşma olayı gerçekleşmediği anlaşılmaktadır. Fethi takiben Hârezm’e yerleşen Müslüman alimler ve memurlar bölgede İslamiyet’in temsilcileri olmuş ve yerel halkın İslam dinini tanımasında ve ihtidasında son derece etkili olmuşlardır. Aynı zamanda bölgede ilmi altyapıyı kurmuş ve ilk nesil Hârezmli alimlerin yetişmesine olanak tanımışlardır. Diğer taraftan Hârezm yerel halkından savaşçıların Müslüman ordusunda istihdam edilmesi ve tüccarların kalabalık kervanlarla Bağdat da dahil olmak üzere İslam beldelerine düzenledikleri ticari seferleri Hârezmlilerin İslam dinini ve toplumunu daha yakinen tanımalarında ve benimsemelerinde önemli bir rol oynamıştır. Müslüman hakimiyetiyle birlikte Hârezm bölgesinin II/VIII. yüzyılda İslamî bir hüviyete büründüğü görülmektedir. Bununla birlikte IV/X. asrın sonuna dek Hârezm’de Mecûsî ve Hıristiyan azınlıkların inançlarını serbestçe yaşadıkları belirtilmelidir.

Anahtar Kelimeler

İslamlaşma, Mecûsîlik, Hârezm, Kuteybe b. Müslim, A‘yen el-Hârezmî

Spread of Islam in Khwārazm

Öz

This article is about the Islamization course of the historical Khwārazm region. It explains how Islam entered Khwārazm and the main factors affecting its spread in the region. It questions whether the people of Khwārazm converted massively following the Umayyad conquest in 93/712 or through individual conversions during Muslim rule. It aims to determine the period of Islamization by deciding how the religious transformation of Khwārazm took place. Because written sources did not clearly describe the spread of Islam in Khwārazm, accordingly, the Islamization of Khwārazm remained in the dark. The time limits of the research are roughly the II/VIIIth century, but the years 32-93/652-712, which we can classify as the conquest period of the region, were also considered. Its spatial focus is the geography of Khwārazm in the Middle Ages. The main sources of the study are works written in the Islamic period. In addition, the findings obtained in the archaeological and numismatic investigations carried out in Khwarezm were also used for periodization. According to the results obtained, the adoption of Islam by the people of Khwārazm began with the conversion to Islam of the captives who were captured during the military operations in the region and sent to Muslim countries. They can be described as the first core and pioneers of the Muslim Khwārazmian community. There are even scholars among them, such as A‘yan al-Khwārazmī, considered one of the young people of the tābi‘ūn generation and stand out in the science of hadith. The example of A‘yan al-Khwārazmī also explains the question of how Khwārazmian scholars could engage in scientific activities in the Islamic world when the Khwārazm region had not yet become a fully Islamic country. The wide spread of Islam in Khwārazm was made possible by its conquest in 93/712. Islam entered Khwārazm with a significant act of violence carried out by Qutayba ibn Muslim, the conqueror of the region. By destroying the religious-intellectual leaders of the people of Khwārazm and their entire written heritage, Qutayba ibn Muslim achieved to weaken the resistance of Zoroastrianism against Islam in the first place and prepared a favorable ground for rapid Islamization. However, Qutayba ibn Muslim did not force Khwārazm to convert by force. It is understood that, following the conquest, the people of Khwārazm adopted Islam through individual conversions in a period extending until the last quarter of the II/VIIIth century, and that mass Islamization did not occur in the region. Muslim scholars and civil servants who settled in Khwārazm following the conquest became representatives of Islam in the region and were extremely effective in the local people's recognition and conversion to Islam. They established the scientific infrastructure in the region and allowed the first generation of Khwārazmian scholars to study. On the other hand, the employment of warriors from the people of Khwārazm in the Muslim army and the commercial expeditions of merchants to Islamic towns, including Baghdad, with crowded caravans played an important role in the people of Khwārazm getting to know and embrace the Islamic religion and society more closely. It is seen that, with Muslim rule, Khwārazm took on an Islamic identity in the II/VIIIth century. However, it should be noted that the Christian and Zoroastrian minorities lived their beliefs freely in Khwārazm until the end of the IV/Xth century.

Anahtar Kelimeler

Islamization, Zoroastrianism, Khwārazm, Qutayba ibn Muslim, A‘yan al-Khwārazmī

Kaynakça

• AMIROV, Shamil Sh., “Archaeological Aspects of the Early Islamic Period in Khorezm”, *Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan*, S. 42, Berlin 2010, ss. 59-66.
• BELÂZURÎ, *Fütûhu’l-büldân*, thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘a, Ömer Enîs et-Tabbâ‘a, Müessesetü’l-Me‘ârif, Beyrut 1987.
• BÎRÛNÎ, *el-Âsârü’l-bâkiye mine’l-kurûni’l-hâliye*, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire 2008.
• BUHÂRÎ, *el-Edebü’l-müfred*, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1989.
• BUHÂRÎ, *et-Târîhü’l-kebîr*, C. 2, Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-Osmaniye, Haydarabad [t.y.].
• CÂHIZ, *Kitâbü’t-tebessür bi’t-ticâre fî vasfi mâ yustezraf fî’l-büldân mine’l-emti‘ati’r-refî‘a ve’l-a‘lâki’n-nefîse ve’l-cevâhirü’s-semîne*, thk. Hasen Hüsnî Abdülvehhâb et-Tûnusî, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 1994.
• CANAN, İbrahim, “Enes b. Mâlik”, *Diyanet İslâm Ansiklopedisi*, C. 11, İstanbul 1995, ss. 234-235.
• ERDOĞAN, Coşkun, “Harezm İsmi ve Bölgenin Tarihî Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler”, *Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi*, S. 62, Erzurum 2018, ss. 307-327.
• FEDOROV, Michael, “The Ancient Kings of Ḵwārezm Chronology and Succession”, *Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan*, S. 38, Berlin 2006, ss. 347-354.
• GRENET, Frantz, “Zoroastrianism in Central Asia”, *The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism*, ed. Michael Stausberg, Yuhan Sohrab-Dinshaw Vevaina, Anna Tessmann, John Wiley & Sons, West Sussex 2015, ss. 129-146.
• HASANZÂDE, İsmâîl, “Tahlîl-i İntikâdî-yî Rivâyethâ-yî Feth-i Hârezm”, *Mütâla‘ât-ı Târîh-i İslâmî*, S. 3/8, Tahran 1390, ss. 9-32.
• HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, *Târîhu Medînetü’s-Selâm*, C. 9, thk. Beşşâr Avvâd, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 2001.
• HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, *Telhîsü’l-müteşâbih fî’r-resm*, C. 1, thk. Sekîne eş-Şihâbî, Dâru’t-Talâs, Dımaşk 1985.
• İBN ADÎ, *el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl*, C. 4, 8, thk. Â. Ahmed Abdülmevcûd ve A. Muhammed el-Mu‘avvâz, el-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• İBN EBÛ HÂTİM, *el-Cerh ve’t-ta‘dîl*, C. 2, Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-Osmaniye, Haydarabad 1952.
• İBN FADLÂN, *Risâletu İbn Fadlân*, thk. Sâmî ed-Dehhân, el-Mücma‘u’l-İlmiyyi’l-Arabî, Dımaşk 1959.
• İBN HİBBÂN, *el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâ’ ve’l-metrûkîn*, C. 3, thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyed, Dârü’l-Ve’y, Halep 1396.
• İBN SA‘D, *et-Tabakâtü’l-kübrâ*, C. 7, thk. Muhammed Abdülkâdir Attâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• KARAHAN, Abdullah, “Tebûzekî”, *Diyanet İslâm Ansiklopedisi*, C. 40, İstanbul 2011, ss. 227.
• KHAKIMNIYAZOV, Jolmurza Khozhabekovich, DOSHNIYAZOV, Rakhat Qarlibayevich, “Zoroastrian Burial Rites of the Southern Aral Sea Region”, *JournalNX A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal*, S. 6/12, 2020, ss. 336-338.
• KİTAPÇI, Zekeriya, *Azerbaycan-Harzem ve Türk Oğuz Boyları Arasında İslâmiyet*, Yedi Kubbe Yayınları, Konya 2005.
• MÛSEVÎNİYÂ, Seyyid Mehdî, “Berresî ve Gûne Şinâsî-yî Dahmehâ-yî Âsyâ-yî Miyâne ez Devre-yî Yûnânî-yî Ma’bî tâ Sedehâ-yî Miyâne-yî İslâmî”, *Pejûheşnâme-yî Horâsân-i Bozorg*, S. 14/51, Meşhed 1402, ss. 23-42.
• NERAZİK, E. E., “Khwarizm History and Culture of Khwarizm”, *History of Civilizations of Central Asia The Crossroads of Civilizations: A.D. 250 to 750*, C. 3, ed. B. A. Litvinsky vd., UNESCO, Paris 1996, ss. 212-226. ÖZBAYRAKTAR, Aykut, “Afrîğ Hanedanı: Hârezmşâh II. Muhammed’in Soyağacı Üzerine Bir İnceleme”, *İran Çalışmaları Dergisi*, S. 7/1, Sakarya 2023, ss. 151-172.
• ÖZBAYRAKTAR, Aykut, “Erken İslamî Dönemde (93-205/712-821) Hârezm’de Yerel Yönetim”, *Harezmşahlar ve Etrafındaki Dünya*, ed. Oktay Bozan, Mutlu Saylık, Arafat Yaz, Abdüsselam Ertekin, Ekin Yayınları, Diyarbakır 2024, ss. 15-30.
• ÖZBAYRAKTAR, Aykut, “Hârezm’in Müslümanlar Tarafından Fethi (32-93/652-712)”, *Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi*, S. 63/2, Ankara 2023, ss. 1057-1081.
• RAKHİMOV, Shikhnazar Bekturdievich, "Grave Structures of the Population of the Lower Part of the Amudarya in the Islamic Period", *EPRA International Journal of Research and Development*, S. 5/10, 2020, ss. 321-327.
• SELÇUKOĞLU, Ahmet, HACIMUSTAFAOĞLU, Ayşe, “Türklerin İslamlaşmasında Ticaretin ve Müslüman Tüccarların Rolü”, *Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi*, S. 6/11, 2024, ss. 15-28.
• SEM‘ÂNÎ, *el-Ensâb*, C. 5, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî, Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1962.
• STEPANİANTS, Marietta, “Zerdüştlüğün İslam’la Karşılaşması”, trk. trc. Cahid Kara, *İslami Araştırmalar*, S. 23/2, Ankara 2012, ss. 89-99.
• SULAR, M. Emin, “Geçmişten Günümüze İran Zerdüştîlerinde Defin Şekilleri”, *Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi*, S. 6/1, Bitlis 2017, ss. 181-203.
• ŞEŞEN, Ramazan, “Câhiz”, *Diyanet İslâm Ansiklopedisi*, C. 7, İstanbul 1993, ss. 20-24.
• TABERÎ, *Târîhu’t-Taberî (Târîhü’r-rüsûl ve’l-mülûk)*, C. 6-7, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm, Dârü’l-Me‘ârif, Kahire 1971.
• TERZİ, Mustafa Zeki, “Emevîlerde Kara Ordusu Teşkilâtı”, *Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi*, S. 9/9, Samsun 1997, ss. 41-88.
• TÜMER, Günay, “el-Âsârü’l-Bâkıye”, *Diyanet İslâm Ansiklopedisi*, C. 3, İstanbul 1991, ss. 462.
• UKAYLÎ, *ed-Du‘afâ’ü’l-kebîr*, C. 4, thk. Abdülmutî Emîn Kal‘acî, Dârü’l-Mektebeti’l-İlmiyye, Beyrut 1984.
• YİĞİT, İsmail, “Mevâlî”, *Diyanet İslâm Ansiklopedisi*, C. 29, Ankara 2004, ss. 424-426.
• ZEHEBÎ, *Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl*, C. 4, thk. Alî Muhammed el-Bicâvî, Dârü’l-Ma’rife, Beyrut 1963.
• ZEHEBÎ, *Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’*, C. 8, Dârü’l-Hadîs, Kahire 2006.