AN EVALUATION ON SCHOLARLY ACTIVITIES IN HERAT, THE PEARL OF KHORASAN, DURING THE TUMURID PERIOD

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 205 - 218, 24.11.2024

Yusuf Ziya Söylemez

https://doi.org/10.53718/gttad.1476535

Öz

In this study, the scientific activities of the city of Herât, which is one of the most important centers of Turkish-Islamic culture and civilization and is described in historical sources as “The Pearl of Khorasan” and “The Pupil of the World Cities” and is located in the territory of today's Afghanistan, with the features given by its strategic location due to its location at the intersection of commercial, military and migration routes, have been discussed during the Timurid rule. Accordingly, the scholarly activities of the Timurid state in the city of Herāt have been evaluated under separate headings. In particular, the statements in these works have been analyzed to a great extent while examining the commercial activities starting from the period of Emir Timur until the collapse of the state as reflected in the author and contemporary sources of the period.
The city of Herāt, which is one of the most important centers of Turkish-Islamic culture and civilization by being located in an important region where commercial, military and migration routes intersect, is a point where traces of many civilizations are hosted by forming the main headquarters of many sovereignties until the Timurid State by giving the feature of being the gate of the east-west, north-south axis region to the states that established dominance in the region. Herāt was a center where many political, military and commercial expeditions were organized, embassy delegations were accepted, and many construction activities were carried out, as well as being a center where mirzas were trained and gained experience in the first periods under the rule of Emir Timur. Herāt was taken out of the shadow of Samarkand's wealth and declared as the new capital of the state by his son Shahrukh, whom Emir Timur had appointed as the city's administrator during his lifetime and who took over after his father's death. In this respect, after the declaration of Herāt as the new capital, the Timurids built on the cultural heritage left by many sovereigns in this city and carried the existing rich accumulation to a higher level with their works. The rich scholarly accumulation created by Shahrukh in Herāt continued after his death during the reigns of Ulugh Beg, Abu Said and Hussein Baykara.
Herāt, which was the center of important developments in many fields, especially political, military and administrative, was also a center where the heart of scientific activities was beating. In addition to political power, the interest of both the court and the mirzas in literature and poetry, and even the fact that most of the mirzas themselves were poets, were the reasons for the scientific activities in the city during the Timurid period. In particular, the support of the sultans and mirzas for many scientific activities such as poetry, literature, painting, music, astronomy, ryazi, calligraphy, etc. led many important figures to come here and turned this city into a center of culture and civilization.
In this context, the aim of this study, the subject of which is the scientific activities in the city of Herāt during the Timurid period, is that although many studies have been written in our country on the political history of the Timurid State in general, there is a limited number of studies on both political and scientific activities in the city of Herāt, which became the new capital of this state with Shahrukh. In this study, the scientific life in the city of Herāt, which was the main headquarters of the Timurid State's political, military and administrative developments, was presented as a whole based on the information provided by the authors and contemporary sources of the period, and thus, by determining the scientific activities in this city, an effort was made to determine the scientific activities of the Timurid administrators in Herāt according to their own periods, each separately. In the concluding part of the study, an evaluation is made in the context of the data obtained.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic, Timurid Empire, Herât, Scientific Activities

HORASAN’IN İNCİSİ HERÂT’TA TİMURLULAR DÖNEMİNDE İLMİ FAALİYETLER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Bu çalışmada Türk-İslâm kültür ve medeniyetinin en önemli merkezlerinden biri olan ve tarihi kaynaklarda “Horasan’ın İncisi” ve “Dünya Şehirlerinin Gözbebeği” şeklinde ifadelerle tanıtılarak günümüz Afganistan toprakları içerisinde yer alan Herât şehrinin ticari, askeri ve göç yollarının kesişme noktasında yer almasına bağlı olarak sahip olduğu stratejik konumunun da vermiş olduğu özellikler ile Timurlu iktidarında ilmi faaliyetleri konu edilmiştir. Bu doğrultuda Timurlu Devletinin Herât şehrindeki ilmi faaliyetleri ayrı ayrı başlıklar değerlendirilmiştir. Özellikle de Emir Timur döneminden başlayarak devletin yıkıldığı tarihe kadar geçen süreçteki ticari faaliyetleri dönemin müellif ve çağdaş kaynaklara yansıyan şekilde incelenirken bu eserlerde yer alan ifadeler büyük oranda irdelenmiştir.
Ticari, askeri ve göç yollarının kesiştiği önemli bir bölgede yer alarak Türk-İslam kültür ve medeniyetinin en önemli merkezlerinden biri olan Herât şehri bulunduğu konum itibariyle doğu-batı, kuzey-güney eksenli bölgenin kapısı olma özeliğini bölgede hâkimiyet tesis eden devletlere vererek Timurlular Devletine kadar pek çok hâkimiyetin ana karargâhını oluşturarak pek çok medeniyetten izlerin barındırıldığı bir noktadır. Herât, Emir Timur’un hâkimiyeti altına alındığı ilk dönemlerde daha çok mirzaların yetişerek tecrübe kazandıkları bir merkez olmasının yanı sıra siyasi, askeri ve ticari pek çok seferin düzenlendiği, elçilik heyetlerinin kabul gördüğü, pek çok imar faaliyetlerinin yapıldığı bir merkez idi. Herât, Emir Timur’un sağlığında şehre idareci olarak tayin ettiği ve babasının vefatından sonra da başa geçen oğlu Şahruh’un tarafından Semerkand şehrinin zenginliğinin gölgesinden çıkarılarak devletin yeni başkenti olarak ilan edilmiştir. Bu açıdan Herât’ın yeni başkent olarak ilanının ardından Timurlular, bu şehirdeki pek çok hâkimiyetin bıraktığı kültürel mirasın üzerine oturmuş, yaptıkları çalışmalarla var olan zengin birikimi daha üst seviyeye taşımışlardır. Şahruh’un Herât’ta oluşturduğu zengin ilmi birikim onun vefatından sonra Uluğ Bey, Ebu Said ve Hüseyin Baykara’nın iktidarlarında da devam etmiştir.
Siyasi, asker ve idari başta olmak üzere pek çok alanda önemli gelişmelerin merkezi olan Herât ilmi faaliyetlerin de kalbinin atıldığı bir merkez olmuştur. Timurlular döneminde şehirdeki önemli gelişmelerin yaşanmasında siyasi gücün yanı sıra ilim ve kültür bakımından gerek saray gerekse de mirzaların edebiyata ve şiire ilgi duymaları, hatta mirzaların çoğunun bizzat kendisinin şair olmaları buradaki ilmi faaliyetlerin doruk noktasına ulaşmasının sebepleridir. Özellikle de Sultan ve mirzaların şiir, edebiyat, resim, müzik, astronomi, riyazi, hat vs. başta olmak üzere pek çok ilmi faaliyete destek olmaları pek çok önemli şahsiyetin buraya gelmesine ve bu şehri kültür-medeniyet merkezine dönüşmesini sağlamıştır.
Bu bağlamda konusu Herât şehrinde Timurlular döneminde ilmi faaliyetler olan bu çalışmanın amacı; ülkemizde genel manada Timurlu Devletinin siyasi tarihine dair ülkemizde pek çok çalışma kaleme alınmış olmasına rağmen özelde bu devletin Şahruh ile birlikte yeni başkenti olan Herât şehrindeki gerek siyasi gerekse de ilmi faaliyetlerini konu alan çalışmaların sınırlılık arz etmesidir. Bu açıdan hazırlanan çalışmada Timurlu Devletinin siyasi, askeri, idari başta olmak üzere önemli gelişmelerinin ana karargâhı olan Herât şehrindeki ilmi hayat, dönemin müellif ve çağdaş kaynaklarının verdiği bilgilere dayanarak bir bütün şeklinde ortaya konulmuş ve böylelikle bu şehirdeki ilmi faaliyetler tespit edilerek, Timurlu idarecilerinin Herât’ta her birinin ayrı ayrı olmak üzere kendi dönemlerine göre ilmi faaliyetlerini tespit etme gayretine girilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde ise elde edilen veriler bağlamında değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam, Timurlu Devleti, Herât, İlimi Faaliyetler

Kaynakça

• AFZALİ, Ser Muhakık İslam, Herat der Ahd-ı Timuriyan, İntişarat-ı Tarih ve Ttnografi, Afganistan 1389.
• AKA, İsmail, “Şâhruh”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.38, İstanbul 2010, ss.293-295.
• AKA, İsmail, Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
• AKKAYA, Mehmet, “XV. Yüzyılın İki Büyük Şairi Nevâî ve Ahmed Paşa Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, Turkish Studies, S.13/18, 2018, ss.21-29.
• AKKUŞ, Mustafa-ZEKİ, İzzetullah, “Timur’un Sarayında Yetişen Tarihçilerin Timur Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20/3, 2018.
• ALAN AKBIYIK, Hayrunnisa, “Timurluların Bilim ve Sanata Yaklaşımları ve Bazı Son Dönem Sanatkârları”, Bilig, S.30, 2004, ss.151-171.
• ALAN, Hayrunnisa, “Timurlular”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, Haz. Ahmet Kanlıdere ve İlyas Kemaloğlu, Ötüken Yayınları, İstanbul 2020.
• ALAN, Hayrunnisa-KEMALOĞLU, İlyas, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• AUBE, Sandra-LORAİN, Thomas-BENDEZU-SARMİENTO, Julio, “The Complex of Gawhar Shad in Herât: New Findings about its Architecture and Ceramic Tile Decorations”, Journal of the British Institute of Persian Studies, S. 58/1, 2020, ss.62-83.
• BABUR, Zahîrüddîn Muhammed Bâbür, Bâbürnâme (Babur’un Hatıratı), çev. Reşit Rahmeti Arat, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
• BARTHOLD, Vasilij Viladimiroviç, “Herât ve Herirûd Boyu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.27, İstanbul 1973, ss.179-192.
• BEHRE, Veli Şah, Herât Negin-i Horasan, İntişarat-ı Ahrari, Afganistan 1391.
• BROWN, Edward Granville, Tarih-i Edebiyat-ı İran (Ez Firdevsi Ta Sa’dî), Frs. çev. Fethullah Müctebayi, İntişarat-ı Mürvârîd, Tahran 1339.
• DURAK, Neslihan, “Geçmişten Günümüze Afganistan’daki Türkler”, Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı S.II, Ankara 2013, ss.2780-2792.
• DURAK, Neslihan, “Afganistan’da Çingizli Hâkimiyetinin Tesisi”, İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğluna Armağan, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2008, ss.253-273.
• EL-HEREVİ, Seyf b. Muhammed b. Yakub, Tarihnâme -yi Herât, İntişarat-ı Esatir, Tahran 1373.
• EL-İSFÎZARÎ, Muînüddîn Muhammed-i Zemcî, Ravzatü’l-Cennat fi Evsaf-ı Medinetü’l Herat I, (Tsh., Seyid Muhammed Kazım İmam), İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran, Tahran 1338.
• EMİRHANİ, Gulam Rıza, “Bazşinaht-ı Cereyanha-yı Ferhengi-yi Herât der Asr-ı Şahruh”, Pejuheşha-yı Ulum-ı Tarihi, S.6/2, Payiz/Zemistan 1393, ss.21-38.
• ENSARİ, Faruk, Tarih-i Herât, İntişarat-ı Bonyad-ı Endişe, Kabil 1398.
• ERASLAN, Kemal, Hüseyn-i Baykara Divanı’ndan Seçmeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 200.
• ESHENKULOVA, Kishimjan, Timurlular Devri Medrese Eğitimi ve Ulum el-Evail (Matematik, Astronomi ve Tıp), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2001.
• GÖKÇE, Mustafa-TOMBULOĞLU, Tuba, “10. ve 15. Yüzyıl Seyyahlarının İzlenimlerinde Semerkand”, History Studies, C. 10, S.10, 2018, ss.131-144.
• HUDUD AL-ALAM, The Regions of The Word A Persian Geograpy 372-A.H 982 A.D, (ing. çev. V. Minorsky), Printed At The University Press Oxford, London 1937.
• KASKA, Çetin, “Timurlular Döneminde Edebiyat”, KARE-Uluslararası Edebiyat, Tarih ve Düşünce Dergisi, S.8, 2019, ss.129-142.
• KEYMÜNŞİ, Abbas, “Kitaphaneha-yi İran Der Dovre-yi Timuriyan”, Mecelle-yi Danişkede-yi Edebiyat ve Ulum-ı İnsani Danişgah-ı Tahran, 1374, ss.151-171.
• KUT, Günay, “Ali Şîr Nevâî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul 1993, ss.449-453.
• NEFÎSÎ, Sa’îd Târîh-i Nazm u Nesr-i Farsî Der İran ve Der Zebân-ı Farsî I, İntişarat-ı Furûğî, Tahran 1363.
• OKUMUŞ, Ömer, “Abdurrahman Câmî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.7, İstanbul 1993, ss.94-99.
• ÖZDARENDELİ, Nursel, “Çağdaşlarının Dilinden Ali Şir Nevai”, Turkish Studies, S.8/9, 2013, ss.2043-2054.
• PUYAN, Resul, Coğrafya-yı Umumi-yi Vilayet-i Herât, İntişarat-ı Tarane-yi Meşhed, Meşhed 1388.
• PİRNİYA, Hüseyin-AŞTİYANİ, Abbas İkbal-BEHNAMFER, Mahmud Hüseyin, Tarih-i Kamil-i İran, İntişarat-ı Arayan, Tahran 1401.
• RAHMANİ, Zabihullah, “Kendi Döneminde Yazılan Kaynaklarda Ali Şîr Nevâî ve Fazla Bilinmeyen Üç Eseri”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, S.10, 2019, ss.291-303.
• RECEPOVA, Arazgül, Timurlularda Kültürel Hayat ve Sultan Hüseyin Baykara Dönemi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2019.
• RESÛLÎ, İhsan-İ’TİSÂM Îrec-MİHRDÂD Metîn, “Sebk ve Tezyin-i mimari-yi Binâhâ-yı Devre-i Timuriyân”, Mutalaât-ı Hüner-i İslâmî, S.37, Bahar 1399, ss.110-127.
• SEMERKANDİ, Kemaleddin Abdurrezzak, Matla’-ı Sa’deyn ve Mecma’-ı Bahreyn, Haz. Abdul Hüseyin Nevayi, İntişarat-ı Azadi, Tahran 1382.
• SEVER, Mehmet, “Şevahidu’n-Nubuvve Adlı Eseri Bağlamında Abdurrahman Câmî’nin Ehl-i Beyt Tasavvuru ve Ehl-i Beyt’in Emeviler’le İlişkilerine Dair Bazı Görüşleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.48, 2020, ss.303-334.
• SÖYLEMEZ, Yusuf Ziya, “Türk-İslam Şehirlerinden Herat’ın Rivayetlere Göre İnşası Üzerine Bir Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science, S.143, 2023, ss.155-162.
• STRANGE, G. Le, The Lands of The Earsten Caliphate, Mesopotamia, Persia and Cenral Asia from the Moslem Conquest to The Time of Timur, Cambridge University Press, Cambridge 1905.
• ŞAHİN, Mustafa, Orta Çağda Herat Bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar (961-1507), Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Tokat 2013.
• ŞAMİ, Nizameddin, Zafername, (çev. Necati Lugal), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
• ŞEHRAZİ, İnayetullah, Şukufeni-yi Hüner Der Ahd-ı Timuriyan Herat, (Tamamlayan, Zebiyullah Nazır Şehrazi), Afganistan 1391.
• TABİBİ, Abdulhekim, Şukufani-yi Herât Der Asr-ı Timuriyan, İntişarat-ı Şura-yı Sekafeti-i Cihad-ı Afganistan, enayatshahrani.com, Afganistan 1985.
• TACÜ’S-SELMÂNÎ, Tarihnâme, çev. İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• TAŞKIRAN, Hasan, “Timurlu Devlet Adamlarından Emir Şah Melik”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, S.12/3, 2022, ss.518-535.
• TOGAN, A. Zeki Velidi, “Herât”, M.E.B. İSLAM Ansiklopedisi, C.5/1, İstanbul 1993, ss.429-442.
• TOOMAJNIA, Jamaleddin, “Türkmen Ekolü ve Herât Ekolünün Biçimsel Karşılaştırma”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.10/51, 2017, ss.419-432.
• TOMBULOĞLU, Tuba, “Timurlularda Şehircilik ve Sosyal Hayat: Semerkand ve Herat Örneği”, Ed. F. Korkmaz, 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı, İstanbul University Press, İstanbul 2023, ss.1031-1045.
• USLU, Recep, “Herat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul 1998, ss.215-218.
• YEZDİ, Şerefüddin Ali, Emir Timur (Zafername), (çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• YÜKSEL, Musa Şamil, “Timur, Tarih ve İbn Haldun”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası: Uluslararası Sempozyumu, Ed. Abdulvahap Kara-Ömer İşbilir, Mimar Sinan G.S.Ü. Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2007.
• YÜKSEL, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• ZEKİ, İzzetullah, Emir Timur Dönemi Bilginleri, Çizgi Kitapevi, İstanbul 2021.