ASYA MÜZESİ VE İLK MÜDÜRÜ HRİSTİAN DANİLOVİÇ FREN

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 445 - 462, 24.11.2024

Gülcan İnalcık

https://doi.org/10.53718/gttad.1481941

Öz

XIX. yüzyılın başında Doğu ile ilgili çalışmaların yapıldığı ilim merkezlerinin başında Asya Müzesi (Aziatskiy Muzey) gelmektedir. Günümüzdeki adı ile Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü (İnstitut Vostoçnıh Rukopisey Rossiyskiy Akademii Nauk), 1818 yılında Rusya Bilimler Akademisi bünyesinde kurulmuştur. 23 (11) Kasım 1818 tarihinde Rusya Bilimler Akademisi başkanı Sergey Semenoviç Uvarov (1786-1855), St. Petersburg’da Rusya Bilimler Akademisi Büyük Petro Antropoloji ve Etnografya Müzesi (kısa adıyla Kunstkamera) bünyesinde madalyonların, sikkelerin, Doğu ile ilgili el yazması ve nadir eserlerin korunması amacıyla Doğu Odası (Vostoçnıy Kabinet) adıyla bir bölüm kurmuştur. Bu bölüm çok geçmeden Alman asıllı Doğu bilimci Hristian Daniloviç Fren’in önerisiyle Asya Müzesi olarak adlandırılmaya başlanmıştır. H. D. Fren, müzenin ilk müdürüdür. Asya Müzesi, kurulduğu ilk günden itibaren St. Petersburg’da akademik düzeyde araştırmaların yürütüldüğü bir Doğu bilimi merkezi haline gelmiştir. Doğu dillerinde yazılan el yazması eserlere, sikke koleksiyonlarına, Doğu’nun tarihi, etnografyası ve kültürü ile ilgili kitaplara, Doğu’nun farklı dönemlerine ve bölgelerine ait nadir eserlere ev sahipliği yapmıştır.
Asya Müzesi, 1855 yılında St. Petersburg Üniversitesi’nde Doğu Dilleri Fakültesi açılıncaya dek İmparatorluk Kazan Üniversitesi ile birlikte Rus Doğu bilimin ikinci merkezi konumunda olmuştur. Asya Müzesi’nin halefleri günümüzde Moskova’da bulunan Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü (İnstitut Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk) ve St. Petersburg’daki Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü’dür. Asya Müzesi’nin nümismatik koleksiyonları Ekim Devrimi’nden sonra Devlet Hermitage Müzesi’ne aktarılmış; etnografik eser koleksiyonları Kunstkamera’nın fonlarına ve sergilerine dahil edilmiştir. Müze kütüphanesi ve arşivi de Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü arşivine dahil edilmiştir. Günümüzde bu arşiv, Doğu ile ilgili çalışmaların tüm alanlarında Rus ilim adamlarının el yazması mirasının en zengin koleksiyonlarını içeren ve fon sahiplerinin isimlerini taşıyan yüz elliden fazla fona ev sahipliği yapmaktadır. Enstitü kütüphanesinde ise Doğu dillerinde yazılmış 1 milyondan fazla kitap bulunmaktadır. Varlığını sürdürdüğü iki yüzyıl boyunca müze, Rusya dışında kapsamlı sergi faaliyetleri, bilimsel araştırmalar ve eğitim çalışmaları yürüten dünyanın en büyük Doğu el yazmaları merkezlerinden birine dönüşmüştür.
Çalışmada, ilk olarak Asya Müzesi’nin tarihçesinden bahsedilmiştir. Daha sonra müzenin bir Doğu bilimi merkezine dönüşmesinde büyük emeği olan, Arapça alanında uzman bir doğu bilimci ve Rusya’da nümismatik ilminin kurucusu sayılan Fren’in hayatı, müzecilik faaliyetleri, ilmî araştırmaları ile Rus Doğu bilimi’ne katkısı ele alınmıştır. Fren, eserlerinin çoğunu Almanca ve Latince kaleme almıştır. Az sayıda eseri Rusça’ya çevrilmiştir. Bu sebeple eserlerinin içerik analizleri ikincil kaynaklarla desteklenmiştir. Türkçe literatürde yalnızca Fren’i ve çalışmalarını konu alan detaylı bir çalışma henüz yapılmamıştır. Bu sebeple çalışmada Rusça basılı kaynaklar incelenerek Asya Müzesi çerçevesinde Alman Doğu bilimci Fren’in hayatı ve çalışmaları hakkında bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Asya Müzesi, Hristian Daniloviç Fren, Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü, Rus Doğu bilimi.

ASIAN MUSEUM AND ITS FIRST DIRECTOR CHRISTIAN MARTIN FRÄHN

Öz

At the beginning of the 19th century, the Asiatic Museum (Aziatskiy Muzey) was one of the leading scientific centres where studies on the East were conducted. The Institute of Oriental Manuscripts of the Russian Academy of Sciences (Institut Vostochnyh Rukopisey Rossiyskiy Akademii Nauk), with its current name, was established in 1818 within the Russian Academy of Sciences. On 23 (11) November 1818, Sergey Semenovich Uvarov (1786-1855), the president of the Russian Academy of Sciences, established a department within the Peter the Great Museum of Anthropology and Ethnography of the Russian Academy of Sciences in St. Petersburg (shortly known as Kunstkamera) called the Oriental Department (Vostochny Kabinet) for the preservation of medallions, coins, manuscripts and rare works related to the East. This department was soon renamed the Asian Museum at the suggestion of the German-born Orientalist Christian Martin Frähn. Ch. M. Frähn was the first director of the museum. Since its foundation, the Asiatic Museum has become a centre of Oriental studies in St. Petersburg, where academic research is carried out. It houses manuscripts written in Oriental languages, coin collections, books on the history, ethnography and culture of the East, rare artefacts from different periods and regions of the East.
Until the opening of the Faculty of Oriental Languages at the University of St. Petersburg in 1855, the Asiatic Museum was the second centre of Russian Oriental studies, along with the Imperial Kazan University. The successors of the Asiatic Museum are today the Institute of Oriental Studies of the Russian Academy of Sciences (Institut Vostokovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk) in Moscow and the Institute of Oriental Manuscripts of the Russian Academy of Sciences in St. Petersburg. The numismatic collections of the Asiatic Museum were transferred to the State Hermitage Museum after the October Revolution; the collections of ethnographic artefacts were included in the Kunstkamera’s funds and exhibitions. The museum’s library and archive were also incorporated into the archive of the Institute of Oriental Manuscripts of the Russian Academy of Sciences. Today, this archive houses more than one hundred and fifty funds containing the richest collections of manuscript heritage of Russian scholars in all fields of Oriental studies and bearing the names of the owners of the funds. The library of the Institute contains more than 1 million books in Oriental languages. Over the two centuries of its existence, the museum has developed into one of the world’s largest centres of Oriental manuscripts, carrying out extensive exhibition activities, scientific research and educational work outside Russia.
Firstly, the history of the Asian Museum is mentioned in the study. Then, the life, museological activities, scientific researches and contribution to Russian Oriental studies of Frähn, who is considered as an orientalist, an expert in Arabic and the founder of numismatics in Russia, who contributed greatly to the transformation of the museum into a centre of Oriental studies, are discussed. Frähn wrote most of his works in German and Latin. Few of his works were translated into Russian. For this reason, the content analyses of his works were supported by secondary sources. In the Turkish literature, a detailed study on Frähn and his works has not yet been conducted. For this reason, the study analyses Russian printed sources and provides information about the life and works of the German Orientalist Frähn within the framework of the Asian Museum.

Anahtar Kelimeler

Asian Museum, Christian Martin Frähn, Russian Academy of Sciences Institute of Oriental Manuscripts, Russian Oriental Studies.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• SPBF ARAN (Sankt-Peterburgskiy Filial Arhiva Rossiyskih Akademiçeskih Nauk), Fond 778, Opis 1-2.
• Yayınlanmış Kaynaklar ve Araştırma Eserleri
• AKİMUŞKİN, Oleg Fedoroviç, “K İstorii Formirovaniya Fonda Musulmanskih Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya AN SSSR”, Pismennıe Pamyatniki Vostoka, İstoriko-Filologiçeskie İssledovaniya, Ejegodnik 1978-1979, İzd. “Nauka”, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1987, ss. 9-27.
• BATSİEVA, Svetlana Mihaylovna, “Arabistika (1818-1917)”, Aziatskiy Muzey-Leningradskoe Otdelenie İnstituta Vostokovedeniya AN SSSR, İzd.-vo “Nauka”, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1972, ss. 270-280.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç, “175 let İnstitutu Vostokovedeniya (1818-1993)”, Orientalistika, 1(2), 2, 2018, ss. 305-350.
• BERTELS, Dmitriy Yevgenyeviç, “Vvedenie”, Aziatskiy Muzey-Leningradskoe Otdelenie İnstituta Vostokovedeniya AN SSSR, İzd. “Nauka”, Moskva 1972, ss. 5-80.
• Biobibliografiçeskiy Slovar Oteçestvennıh Tyurkologov. Dooktyabrskiy Period, Pod redaktsiey i s vvedeniem A. N. Kononova, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı “Nauka”, Moskva 1974.
• Biografiçeskiy Slovar Professorov i Prepodavateley İmperatorskogo Sankt-Peterburgskogo Universiteta:1869-1894, Tom 2, St. Petersburg 1898.
• BULGARİN, Faddey Venediktoviç, “Smes. Bibliografiya”, Severnıy Arhiv, No 18, Sentyabr 1823, ss. 401-416.
• Dorji Banzarov. Sobrabie Soçineniy, Ots. Red. G. D. Sanjeyev, Moskva, izd. Akademii Nauk SSSR, 1955.
• DORN, Boris Andreyeviç, “Aziatskiy Muzey”, Zapiski İmperatorskoy Akademii Nauk, Tom 5 (Kniga 2), St. Peterburg 1864, ss. 166-167.
• Entsiklopediçeskiy Slovar F. A. Brokgauza i İ. A. Efrona, Tom VI, Tipo-Litografiya İ. A. Efona, St. Petersburg 1894.
• FEDOROV-DAVIDOV, German Alekseyeviç, “X. M. Fren-Numizmat i Epigrafist (k 200-letiyu so dnya rojdeniya), Numizmatika i Epigrafika, Tom XIV, ss. 176-179.
• FREN, Hristian Daniloviç, Monetı Hanov Ulusa Djuçieva ili Zolotoy Ordı, c Monetami Raznıh İnıh Muhammedanskih Dinastiy, Sanktpeterburg 1832.
• İODKO, Olga Vladimirovna, “Akademik B. A. Dorn v Peterburge”, Nemtsı v Sankt-Peterburge. Biografiçeskiy Aspekt, Vıpusk 6, St. Petersburg 2011, s. 74-85.
• İstoriya Oteçestvennogo Vostokovedeniya do Seredinı XIX Veka, Ots. Red. G. F. Kim, P. M. Şastitko, “Nauka”, Moskva 1990.
• İstoriya Oteçestvennogo Vostokovedeniya s Seredinı XIX Veka do 1917 Goda, İzdatelskaya firma “Vostoçnaya literatura” RAN, Moskva 1997.
• İVANOV, Dmitriy Vladimiroviç, “Arhivnıe Dannıe ob İstoriçeskom Mestopolojenii Aziatskogo Muzeya v İzdanii Kunstkamerı”, Orientalistika, 5(3), 2022, ss. 632-642.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç, “İz İstorii İzuçeniya Tyurskih Yazıkov v Rossii”, Biobibliografiçeskiy Slovar Oteçestvennıh Tyurkologov. Dooktyabrskiy Period, Pod redaktsiey i s vvedeniem A. N. Kononova, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı “Nauka”, Moskva 1974, ss. 9-91.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç, “Slovo o H. D. Frene ((23.V.1782 – 16.VII.1851). K 200-letiyu so Dnya Rojdeniya)”, Pismennıe Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka. XVII. Godiçnaya Nauçnaya Sessiya LO İV AN SSSR (dokladı i soobşçeniya), Yanvar 1982 g., Çast 1, İzd. “Nauka”, Moskva 1983, ss. 3-11.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç, “V. V. Radlov i Oteçestvennaya Tyurkologiya”, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1971, İzd. “Nauka”, Moskva 1972, ss. 7-15.
• KULGANEK, İrina Vladimirovna, “Mongolovedenie: ot Aziatskogo Muzeya do İnstituta Vostoçnıh Rukopisey”, Almanah “Sibirskie Çteniya v RGGU”, No 3, 2008, ss. 25-56.
• KULİKOVA, Alla Mihaylovna, Rossiyskoe Vostokovedenie XIX Veka v Litsah, Rossiyskaya Akademiya Nauk, İnstitut Vostokovedeniya, Sankt-Peterburgskiy Filial, St. Peterburg 2001.
• MATVEEV, Viktor Vladimiroviç, “Savelyev, Pavel Stepanoviç”, Sovetskaya İstoriçeskaya Entsiklopediya, Tom 12, Gl. Red. Ye. M. Jukov, İzd.-vo “Sovetskaya Entsiklopediya”, Moskva 1869, ss. 446-447.
• MAZİTOVA, Nazifa Arifovna, İzuçenie Blijnego i Srednego Vostoka v Kazanskom Universitete (Pervaya Polovina XIX veka), İzd. Kazanskogo Universiteta, Kazan 1972.
• MOKRUŞİNA, Amaliya Anatolyevna, “Obzor İstorii Sobraniya i İzuçeniya Arabskih Rukopisey v Peterburge”, Vestnik Sankt-Peterburgskogo Universiteta, Ser. 13, Vıp. 2, 2015, ss. 129-135.
• OSTROVSKAYA, Yelena Petrovna, “K 200-letiyu Aziatskogo Muzeya (1818)-İnstituta Vostoçnıh Rukopisey RAN”, Vestnik SPBGİK, No 4 (37), Dekabr 2018, ss. 112-118.
• POPOVA, İrina Fedorovna, “Ot Aziatskogo Muzeya k İnstitutu Vostoçnıh Rukopisey RAN: Sobirateli i İssledovateli Rukopisnoy Knigi Narodov Vostoka”, Aziatskiy Muzey-İnstitut Vostoçnıh Rukopisey RAN, Otv. red. İ. F. Popova, İzd-vo vostoçnoy literaturı, Moskva 2018, ss. 5-47.
• POPOVA, İrina Fedorovna, “Sobiratelskaya Deyatelnost Aziatskogo Muzeya na Rubeje XIX-XX vv. i Znaçenie Dlya Rossiyskogo Vostokovedeniya”, Vostokovedenie v Rossii i Stranah SNG na Rubeje Vekov: Materialı Mejdunarodnogo Simpoziuma, Posvyaşennogo 200-Letiyu Sozdaniya Kafedrı Vostoçnoy Slovesnosti v Kazanskom Universitete, Gl. Red.: R. M. Valeev, Kazan, Foliant, 2015, ss. 48-51.
• Rossiyskie Ekspeditsii v Tsentralnuyu Aziyu v Kontse XIX-naçale XX v., Pod. red. İ. F. Popovoy, St. Petersburg: Slaviya, 2008.
• RUSINOVA, Eleonora Sergeyevna, “Pisma O. İ. Senkovskogo Pervomu Direktoru Aziatskogo Muzeya Akademiku H. D. Frenu”, Pismennıe Pamyatniki Vostoka, 1 (8), 2008, ss. 229-250.
• Russkiy Biografiçeskiy Slovar, Tom XIII, Tipografiya İ. N. Skorohodova, St. Petersburg 1902.
• Russkiy Biografiçeskiy Slovar, Tom XXII, Tipografiya İ. N. Skorohodova, St. Petersburg 1905.
• SAVELYEV, Pavel Stepanoviç, O Jizni i Uçenıh Trudah Frena, St. Petersburg 1855.
• ŞOFMAN, Arkadiy Semenoviç, ŞAMOV, Georgiy Fedoroviç, “Vostoçnıy Razryad Kazanskogo Universiteta (kratkiy oçerk)”, Oçerki po İstorii Russkogo Vostokovedeniya, Sbornik 2, İzd. Akademii Nauk SSSR, Moskva 1956, ss. 418-448.
• TİHONOV, Dmitriy İvanoviç, “İz İstorii Aziatskogo Muzeya”, Oçerki po İstorii Russkogo Vostokovedeniya, Sbornik 2, İzd. Akademii nauk SSSR, Moskva 1956, ss. 449-468.
• USMANOV, Mirkasım, Kazan Şarkiyatçılığı’nın Kaderi (XX. Yüzyıl), Çev. İlyas Kemaloğlu, Janyl Myrza Bapaeva, 1. bs., Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013.
• VALEEV, Ramil Mirgasimoviç, VALEEVA, Roza Zakariyevna, “Akademik-vostokoved H. D. Fren v Kazanskom Universitete i Ego Nasledie (1807-1817 gg.): K 240-letiyu so Dnya Rojdeniya”, Gasırlar Avazı – Eho Vekov, No 4, 2022, ss. 117-125.
• Vostokovedenie v Leningradskom Universitete, Ots. red. A. N. Kononov, izd. Leningradskogo Universiteta, Leningrad 1960.
• İnternet Kaynakları
• FRAEHNİİ, Christian Martin, Recensio Numorum Muhammedanorum Academiae İmp. Scient, İnter Prima Academiae İmp. Saecularia Edita, 1826,
• https://archive.org/details/chmfraehniirece00muzegoog/page/n865/mode/2up Erişim Tarihi: 05.05.2024; sa. 14.10.
• https://www.kunstkamera.ru/exposition/kunst_hist Erişim Tarihi: 15.03.2023; sa. 11.05.
• https://bioslovhist.spbu.ru/person/591-tsagareli-aleksandr-antonovich.html Erişim Tarihi: 23.03.2023; sa. 14.30.
• https://www.prlib.ru/history/619575 Erişim Tarihi: 26.03.2023; sa. 13.20.
• http://db4.sbras.ru/elbib/data/show_page.phtml?76+41 Erişim Tarihi: 23.03.2023; sa. 19.30.
• https://mnk.coinmuseum.ru/nauchnaya-deyatelnost/articles/knyaz-vostochnoy-numizmatiki/ Erişim tarihi: 13.04.2023; sa. 16.20.
• https://www.ivran.ru/about-institute/history Erişim Tarihi: 02.05.2024; sa. 22.10.
• “İstoriçeskiy Obzor Slojeniya Fonda Arabskih Rukopisey i İh İzuçeniya”, İstoriya Arabografiçnogo Fonda: İstoriya Arabistiki v İVR RAN, http://www.orientalstudies.ru/rus/collections/arabica/index.html Erişim Tarihi: 24.04.2024; sa. 17.40.
• MARAHONOVA, Svetlana İvanovna, “Georgiy Yakovleviç Ker”, http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_personalities&Itemid=74&person=711 Erişim Tarihi: 05.05.2024; sa. 23.50.
• Rossiyskoe Vostokovedenie v Litsah, İzd. Rossiyskoe İstoriçeskoe Obşçestvo i Fondı İstoriya Oteçestva, s. 1-18, https://historyrussia.org/images/Vistavki/Vostok_Book_260220.pdf Erişim Tarihi: 02.05.2024; sa. 13:50.
• SERİKOV, Nikolay İgoreviç, “Hristofor Daniloviç Fren, Akademik İAN Professor (23.05.1782-16.08.1851)”, http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_personalities&Itemid=74&person=697 Erişim Tarihi: 13.04.2023; sa. 16.40.