READING CULTURAL CHANGE THROUGH NAMES: PERSONAL NAMES IN KONYA (1518-1642)

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 301 - 328, 24.11.2024

Doğan Yörük , Ayşe Güngören

https://doi.org/10.53718/gttad.1558909

Öz

It is known that personal names are largely similar to the beliefs, language, traditions, history and geography of the society in which the people live and to which they belong. However, it is also a fact that religion is the main source of practices related to names in almost every society. Conversely, given that the primary sources of the Islamic religion are Arabic, the language has become regarded as sacrosanct in Turkish society, thereby facilitating the dissemination of names of Arabic provenance. In this context, the main problematic of the study is the languages to which personal names, which are symbols of the transition from Turkish history and conceptual world to the basin of Islamic religion and Arabic language, belong, their diversity and in which direction they have evolved over time.
The sources of the research are the tapu tahrir defterleri (land registry books) dated 1518, 1539 and 1584 and the avarız book (extraordinary tax register) dated 1642. The analysis revealed that there are 2,801 father and son names in 1518, 3,538 in 1539, 7,493 in 1584, and 5,693 in 1642. While it is seen that more than four-fifths of the names used consist of Arabic names, and one-fifth consists of Turkish, Persian, Turkish/Persian, Greek and Hebrew names, it can be said that names of Turkish origin are being replaced by Islamic names of Arabic origin and that this process continues, albeit slowly. However, it is also clear that this change did not occur in the period of research, but before 1518. In the diversity of names, the situation is different, with those of Arabic origin falling to half and those of Turkish origin rising to one third. The most frequently used names are of Arabic origin: Mehmed, Ali, Ahmed, Mustafa, Yusuf; of Turkish origin: Memi, Bali, Bayram, Budak and Durmuş; and of Persian origin: Piri, Bostan, Derviş, Dilaver and İmirza.
The data we obtained in Konya largely coincides with previous studies. It is stated in almost all of this studies that the names Mehmed, Ali, Ahmed, Mustafa, Hüseyin, Yusuf, Hasan, İbrahim, Mahmud, Halil are frequently used. Two other findings that are also parallel to other studies are the decrease in Turkish names, despite the increase in Arabic-rooted names from the beginning to the end of the 16th century, and the numerical increase in the names of those produced with the adjective Pir and Abdullah.
It is known that the elements that determine the Turkish naming tradition are quite diverse. Undoubtedly, one of the most common practices among these is the transfer of the names of family elders, such as father and grandfather, to children. It should be noted that this practice, which appears as an extension of respect for elders and ancestors in Turkish society, remained at the level of observation without quantitative data in the research.
The idea of giving beautiful names to children has become synonymous with names of Arabic origin, and especially the names and attributes of Allah, the names of the Prophet Muhammad, her grandchildren, her friends and other prophets have been preferred. In addition, the fact that most of the names belonging to various linguistic origins in Turkish naming culture contain religious motifs and appear as extensions of religious terms and concepts such as Islam, Christianity and Judaism sheds light on the determining role of religious understanding in Turkish naming tradition

Anahtar Kelimeler

Onomastics, Tahrir (Land Registers), Turkish Culture, Turkish Names, Arabic Names, Abdullah

KÜLTÜREL DEĞİŞİMİ ŞAHIS İSİMLERİ ÜZERİNDEN OKUMAK: KONYA ŞEHRİ KİŞİ ADLARI (1518-1642)

Öz

Şahıs adlarının büyük ölçüde kişilerin, içinde yaşadığı ve aidiyet duyduğu toplumun inanç, dil, gelenek, tarih ve coğrafyasıyla aynılık gösterdiği bilinmektedir. Ancak hemen her toplumda isimlerle ilgili pratiklerin ana kaynağını dinin teşkil ettiği de bir gerçektir. Öte yandan İslam dinin ana kaynaklarının Arapça olması hasebiyle Türk toplumunda din ile dil de kutsanmış bu da Arapça kökenli isimlerin yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. Bu çerçevede, Türk tarihi ve kavram dünyasından İslam dini ve Arap dili havzasına doğru geçişin sembolleri olan şahıs isimlerinin hangi dillere ait oldukları, bunlardaki çeşitlilik ve zaman içinde hangi yöne doğru evirildiği çalışmanın temel problematiğini oluşturmaktadır.
Araştırmanın kaynaklarını 1518, 1539 ve 1584 tarihli tapu tahrir defterleri ile 1642 tarihli avarız defteri teşkil etmektedir. İncelenen dönemde, 1518’de 2801, 1539’da 3538, 1584’te 7493, 1642’de 5693 oğul ve baba adı bulunmaktadır. Kullanılan isimlerin beşte dördünden fazlasının Arapça, beşte birinin de Türkçe, Farsça, birleşik ve Rumca ile İbranice köklü isimlerden oluştuğu, Türkçe kökenli isimlerin yerini Arapça kökenli İslami isimlere bıraktığı ve bu sürecin yavaş da olsa devam ettiği söylenebilir. Ancak var olan bu değişimin incelenen dönemde değil, 1518 öncesinde gerçekleştiği de açıkça ortadadır. İsimlerin çeşitliliğinde, durum farklılaşmakta, Arapça kökenliler yarıya düşerken Türkçe kökenliler ise üçte bir seviyelerine kadar yükselmektedir. En sık kullanılan isimler arasında Arapça kökenli; Mehmed, Ali, Ahmed, Mustafa, Yusuf Türkçe kökenli; Memi, Bali, Bayram, Budak ve Durmuş Farsça kökenli; Piri, Bostan, Derviş, Dilaver ve İmirza başta gelmektedir.
Konya’da elde ettiğimiz veriler daha önce yapılmış çalışmalarla büyük oranda örtüşmekte, Mehmed, Ali, Ahmed, Mustafa, Hüseyin, Yusuf, Hasan, İbrahim, Mahmud, Halil adlarının sık kullanıldığı hemen hemen hepsinde belirtilmektedir. Yine 16. yüzyılın başlarından sonlarına doğru Arapça köklü isimlerin artışına karşılık Türkçe isimlerdeki azalma, Pir sıfatıyla üretilenler ile Abdullah ismindeki sayısal kabarıklık diğer incelemelerdeki bulgularla paralellik göstermektedir.
Türk ad verme geleneğini belirleyen unsurların oldukça geniş bir yelpazeye yayıldığı bilinmektedir. Şüphesiz, bunlar içindeki en yaygın uygulamalardan biri de baba ve dede gibi aile büyüklerinin adlarının çocuklara aktarılmasıdır. Türk toplumundaki büyüğe ve ataya saygı anlayışının bir uzantısı olarak karşımıza çıkan bu pratiği araştırmada nicel verilere dökülmeden gözlem düzeyinde kaldığı belirtilmelidir.
Çocuklara güzel isim koyma düşüncesi Arapça kökenli isimler ile özdeşleşmiş, özellikle Allah’ın isim ve sıfatları, Hz. Muhammed’in, torunlarının, arkadaşlarının ve diğer peygamberlerin adları tercih edilmiştir. Yine, Türk isim kültüründeki çeşitli dil kökenlerine ait adların ekseriyetinin dini motifler barındırması İslamiyet, Hristiyanlık ve Musevilik gibi dini terim ve kavramların uzantısı olarak karşımıza çıkması, Türk ad verme geleneğinde dini anlayışın belirleyici rolüne ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Adbilim, Tahrir Defterleri, Türk Kültürü, Türkçe Adlar, Arapça Adlar, Abdullah

Kaynakça

• ACIPAYAMLI, Orhan, “Türk Kültüründe Ad Koyma Folklorunun Morfolojik ve Fonksiyoel Yönlerden İncelenmesi”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, C.4, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Ankara 1992, s. 1-14.
• AÇIKEL, Ali, “Artukabad Kazasında Türk Kişi Adları (1455-1520)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 13, S. 2, 2003, s. 305-335.
• AKÖZ, Alaattin, “1475-1600 Yılları Arasında Konya”, Konya Ansiklopedisi, C. 5, Konya Büyükşehir Belediyesi, Konya 2013, s. 257-265.
• ALKAYA, Ercan, “Türklerde Ad Verme Geleneği ve Kişi Adları”, Türk Kültürü, C. 39, S. 459, Temmuz 2001, s. 442-448.
• ANZERLİOĞLU, Yonca, Karamanlı Ortodoks Türkler, Phoenix Yay., Ankara 2003.
• ARAS, M. Özgü, “Ad Koyma”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1998, s. 332-333.
• BALTA, Nevin, “Gaziantep’te Çocuklara Ad Verme Geleneği”, Folklor/Edebiyat, C. 19/76, 2013, s. 195-206.
• BAŞGÖZ, İlhan, “The Meaning and Dimension of Change of Personal Names in Turkey”, Turcica, XV, 1983, s. 201-218.
• BAŞKAN, Yahya, “Fatih Sultan Mehmed Döneminde Karaman Bölgesinden İstanbul’a İskân Edilen Nüfus”, Konya Kitabı S. XVII- Geçmişten Günümüze Göçler, C. I, Ed. Alaattin Aköz, Doğan Yörük vd., Konya Ticaret Odası Yay., Konya 2019, s. 197-215.
• BAYKARA, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Konya İl Kültür Müdürlüğü Yay., Konya 1998.
• BAYKURT, Cami, Osmanlı Ülkesinde Hıristiyan Türkler, İstanbul 1932.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), 3074.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), Tapu Tahrir Defterleri (TT. d.), 63, 415.
• ÇELİK, Celaleddin, “Kültürel Sembol Sistemi Olarak İsimler: İsim Sosyolojisine Giriş”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 2, Temmuz-Aralık 2006, s. 39-61.
• ÇELİK, Celaleddin, İsim Kültürü ve Din Şahıs İsimleri Üzerinden Bir Din Sosyolojisi Denemesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2005.
• DAŞ, Abdurrahman, “Türklerde Ad Koymanın Dini ve Milli Boyutu”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 1, Elazığ 1996, s. 389-406.
• DEDEM KORKUDUN KİTABI, haz. Orhan Şaik Gökyay, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, İstanbul 1973.
• DEMİR, Alpaslan, “16. Yüzyılda Kelkit Kazası’nda Şahıs Adları”, e-Journal of New World Sciences Academy, S. 6, 2011, s. 145-180.
• DEMİR, Alpaslan, “Zile Kazası’nda Şahıs Adları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, V/21 Bahar 2012, s. 61-75.
• ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı Metin-Sözlük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1969.
• EROL, Aydil, Şarkılarla Şiirlerle Türkülerle ve Tarihi Örneklerle Adlarımız, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1992.
• ERÖZ, Mehmet, Hıristiyanlaşan Türkler, Ankara 1983.
• ERPOLAT, M. Salih, “XVI. Yüzyılda Eleşkird, Şelve, Diyadin, Bayezid ile Ovacık Sancaklarındaki Kişi Adları Üzerinde Tasavvuf ve Hz. Ali Muhabbetinin Yansımaları”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.20, 2019, s. 31-88.
• ERPOLAT, M. Salih, “XVI. Yüzyılın Başlarında Siverek Sancağı’ndaki Kişi Adları”, Mezopotamya ve Anadolu’nun Kavşağında Bir Kent: Siverek Tarih-Toplum-Kültür, Ed. İbrahim Özcoşar vd., Çizgi Kitabevi, Konya 2022, s. 121-189.
• ERPOLAT, M. Salih, “XVI. Yüzyılda Hersini Nahiyesinde Kişi Adları”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 14, 2020, s. 37-83.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, Dede Korkut Hikâyeleri, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2019.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul 1973.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Hâne Deyimi Hakkında”, İÜEFD Tarih Dergisi, XXXII, İstanbul 1979, s. 331-348.
• GÜLLÜDAĞ, Nesrin, “Sarıkamış Başköy’de Kişi Adları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S. 1, Elazığ 2002, s. 79-85.
• GÜNDÜZ, Ahmet, “1561 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Kocaeli Sancağında Şahıs İsimleri”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III, C. I, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli 2017, s. 723-729.
• GÜZELBEY, Cemil Cahit, “Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicillerinde Türkçe Kişi Adları”, Türk Kültürü, XII/252, 1984, s. 246-249.
• HUNKAN, Ömer Soner, “Satuk Buğra Han”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul 2009, s. 181-182.
• İLHAN, Mehdi, “Onaltıncı Yüzyıl Başlarında Amid Sancağı Yer ve Şahıs Adları Hakkında Bazı Notlar”, Belleten, C. LIV, S. 209, 1990, s. 213-222.
• İNALCIK, Halil, “V. Beynelmilel Onomastik İlimler Kongresi”, Belleten, XX/78, 1956, s. 223-236.
• KARADENİZ, Hasan Basri, “Karaman Sürgünleri (1467-1474)”, Belleten, LXXIV/284, Ankara 2015, s. 73-104.
• KÖKSAL, Osman, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Bir Osmanlı Kasabasındaki Şahıs Adı Profili”, Bilig, S. 65, Bahar 2013, s. 231-246.
• Kuran.com | Hadis | İSİM VE KÜNYE BÖLÜMÜ, Erişim Tarihi: 02.04.2024.
• KURT, Yılmaz, “1525 Tarihinde Adana Sancağında Türkçe Kişi Adları Üzerine”, BAL-Tam Türklük Bilgisi, 2, Prizren 2005, s. 72-83.
• KURT, Yılmaz, “Adana Sancağında Kişi Adları”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/26, Ankara 1991, s. 169-252.
• KURT, Yılmaz, “Bodrum Kazasında Kişi Adları”, 3. Uluslararası Her Yönüyle Bodrum Sempozyumu 30 Ekim-1 Kasım 2013, Bildiriler II, haz. M. Akif Erdoğru, Ahmet Özgiray, İzmir 2014, s. 649-659.
• KURT, Yılmaz, “Çorum Sancağı Kişi Adları (XVI. Yüzyıl)”, Belleten, LIX/224, 1995, s. 75-119.
• KURT, Yılmaz, “Kozan’da Şahıs Adları”, Belleten, LVIII/223, 1995, s. 607-633.
• KURT, Yılmaz, “Sivas Sancağında Kişi Adları”, OTAM, S.4, 1993, s. 223-290.
• ONGAN, Halit, “Şer’iye Sicillerinde Geçen Türkçe Kişi Adları”, Türk Etnografya Dergisi, 1956, S. 52, s. 92-94.
• ONGAN, Halit, “XV. Yüzyıla Ait Bursa Sicillerinde Geçen Bazı Türkçe Kişi Adları”, Türk Etnografya Dergisi, 1961, S. 4, s. 32-36.
• Oruç ne demek TDK Sözlük Anlamı (sozluk.gov.tr). Erişim Tarihi: 16.09.2024.
• ÖZEL, Oktay, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihçiliği İçin Önemli Bir Kaynak: ‘Mufassal’ Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994) Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara 1997, s. 735-743.
• RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1993.
• SAK, İzzet, Şer’iye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17. ve 18. Yüzyıllar), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1992.
• SAKAOĞLU, Saim, Türk Ad Bilimi, I, Giriş, Türk Dil Kurumu, Ankara 2001.
• SOLAK, İbrahim, Ahmet Gülenç, “Maraş Kazası Kişi Adları (1564)”, Maraş Araştırmaları –IV, Ed. İbrahim Solak – Samet Alıç, Palet Yayınları, Konya 2023, s. 37-66.
• SOLAK, İbrahim, Ahmet Gülenç, “Zamantu Kazası Kişi Adları (1564)”, Maraş Araştırmaları –II, Ed. İbrahim Solak – Samet Alıç, Palet Yayınları, Konya 2021, s. 33-50.
• SÜMER, Faruk, Türk Devletlerinde Şahıs Adları I, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, İstanbul 1999.
• TKGM (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi) Tapu Tahrir Defterleri, 104.
• TURAN, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, 1948, s. 17-170.
• TÜRKTAŞ, Mevlüt Metin Türktaş, “Türklerde Ad Verme ile İlgili Bazı Tespitler”, Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 17, 2019, s. 34-44.
• YÖRÜK, Doğan, “Konya Kazasında Yerleşme ve Nüfus (1584-1642)", INOCTE 2016, International New Tendencies Congress in Ottoman Researches October 7-9, 2016 Sarajevo, Proceedings Book, Konya 2016, s. 163-182.
• YÖRÜK, Doğan, “XVI. Yüzyılda Konya Şehrindeki Ticari Faaliyetleri Etkileyen Unsurlar”, Konya Kitabı S. XVI- Konya Ticaret Tarihi, C. I-, Ed. Abdülkadir Buluş, Caner Arabacı, Konya Ticaret Odası Yayını, Konya 2018, s. 229-248.
• YÖRÜK, Doğan, “XV-XVI. Yüzyıllarda Konya Şehrinde Toplumsal Zümreler”, 2. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayını, Konya 2013, s. 611-625.
• YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Ankara 2019.