İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TÜRK-SOVYET İLİŞKİLERİ VE ETKİN BİR BÜYÜKELÇİ: SERGEY ALEKSANDROVİÇ VİNOGRADOV’UN FAALİYETLERİ

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 15, 919 - 938, 29.09.2025

Tekin Önal

https://doi.org/10.53718/gttad.1727062

Öz

İkinci Dünya Savaşı dönemi, Türkiye için olduğu kadar Sovyetler Birliği için de son derece hassas ve stratejik bir süreçtir. Bu dönemde Türkiye’de Sovyetler Birliği’ni temsil eden Sergey Aleksandroviç Vinogradov, kritik görevleri ve diplomatik duruşuyla dönemin siyasi atmosferinde önemli bir rol oynamıştır. Vinogradov’un Türkiye büyükelçiliği, savaşın gidişatına, Türkiye’nin tarafsızlık politikasına ve iki ülke arasındaki güven ilişkisine doğrudan etki eden bir diplomatik görev olarak öne çıkmaktadır. Vinogradov, Moskova tarafından Türkiye'ye gönderildiğinde dünya zaten büyük bir savaşın içindeydi. Almanya Polonya’yı işgal etmiş, Fransa düşmüş ve Sovyetler Birliği, Hitler ile yaptığı saldırmazlık paktı (Molotov-Ribbentrop Paktı) ile Batı dünyasında dikkatleri üzerine çekmiştir. Türkiye ise savaşın dışında kalmaya ve denge politikası izlemeye çalışmıştır. Bu ortamda Vinogradov’un hem Türkiye'yi Sovyet çıkarları doğrultusunda etkileyebilmek hem de Almanya ile olan Türk ilişkilerini yakından gözlemlemek gibi son derece karmaşık bir görevi bulunuyordu. Türkiye, savaş boyunca resmi olarak tarafsız kalmış; hem Almanya hem de Müttefik Devletlerle dikkatli bir diplomasi yürütmüştür. Sovyetler Birliği ise Türkiye'nin Almanya’ya yaklaşmasından endişe etmiştir. Vinogradov, bu süreçte Türk hükümetine Sovyetler’in güvenliğine zarar verebilecek bir Alman-Türk yakınlaşmasının ciddi sonuçları olabileceğini diplomatik yollarla sürekli iletmiştir. Ancak Türkiye, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne ve kendi güvenliğine bağlı kalmayı tercih ederek savaşın dışında kalmayı sürdürmüştür. Vinogradov’un büyükelçiliği döneminde Sovyetler Birliği’nin Türkiye’deki istihbarat faaliyetleri de yoğunlaşmıştır. Ankara, savaş döneminde farklı ülkelerin casuslarının faaliyet gösterdiği bir merkez hâline gelmiştir. Sovyetler Birliği de bu çok taraflı istihbarat ortamında kendi çıkarlarını korumak için aktif olarak bilgi toplamaya çalışmıştır. Bu dönemde bazı Türk yetkililerle temas kurulduğu ve çeşitli bilgi sızdırma faaliyetlerinin gerçekleştiği iddiaları, savaş sonrası dönemde de tartışılmıştır. Bu çalışmayla Ninogradov’un Büyükelçiliği sırasında cereyan eden olaylar ve temasları ortaya konmaya çalışılmıştır. Böylece önemli bir Büyükelçi üzerinden İkinci Dünya Savaşı yıllarında bir taraftan Türkiye’nin dış politik yaklaşımları diğer taraftan da Sovyet Rusya’nın Türkiye’ye bakışı değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İkinci Dünya Savaşı , Türk-Sovyet Diplomatik İlişkileri , Sergey Aleksandroviç Vinogradov , Boğazlar Meselesi , Selim Sarper

TURKISH-SOVIET RELATIONS DURING WORLD WAR II AND THE ACTIVITY OF AN EFFECTIVE AMBASSADOR: ACTIVITIES OF SERGEY ALEKSANDROVIC VINOGRADOV

Öz

The period of World War II was highly sensitive and strategic for both Turkey and the Soviet Union. During this time, Sergey Aleksandrovich Vinogradov, who represented the Soviet Union in Turkey, played a crucial role in the political atmosphere of the era through his critical missions and diplomatic stance. Vinogradov's ambassadorship to Turkey emerged as an important diplomatic task that directly influenced the course of the war, Turkey's policy of neutrality, and the trust relationship between the two countries. Vinogradov was sent to Turkey as the Soviet ambassador at a time when the world was already deeply embroiled in a major war. Germany had invaded Poland, France had fallen, and the Soviet Union, with its non-aggression pact with Hitler (Molotov-Ribbentrop Pact), had drawn attention from the Western world. Meanwhile, Turkey sought to remain outside the war and pursued a balancing policy. In this environment, Vinogradov had an extremely complex mission: to influence Turkey in line with Soviet interests and to closely monitor Turkey's relations with Germany. Turkey maintained its official neutrality throughout the war, conducting a cautious diplomacy with both Germany and the Allied Powers. The Soviet Union, however, was concerned about Turkey's proximity to Germany. Vinogradov consistently conveyed to the Turkish government through diplomatic channels that any Turkish-German rapprochement that could jeopardize Soviet security would have serious consequences. Nevertheless, Turkey preferred to remain outside the war, adhering to the Montreux Convention on the Straits and prioritizing its own security. During Vinogradov's ambassadorship, Soviet intelligence activities in Turkey also intensified. Ankara became a hub for spies from various countries, including Soviet agents. There were allegations of contacts with some Turkish officials and various information leaks, which were debated even in the post-war period. This study aims to shed light on the events and contacts that occurred during Vinogradov's ambassadorship, evaluating Turkey's foreign policy approaches during World War II and Soviet Russia's perspective on Turkey through the lens of an important ambassador.

Anahtar Kelimeler

Second World War , Turkish-Soviet Diplomatic Relations , Sergey Aleksandroviç Vinogradov , The Straits Question , Selim Sarper

Kaynakça

• AFŞAR, Erkan, “Türk Dış Politikasına Tarihsel Bir Bakış: Türk-Rus İlişkileri (1919-1925)”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 7, (t.y.), ss. 134-148.
• AKANDERE, Osman,Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler (1938-1945), İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
• AKGÜN, Mensur, “Geçmişten Günümüze Türkiye ile Rusya Arasında Görünmez Bağlar: Boğazlar”, Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler, Der. Gülten Kazgan&Natalya Ulçenko. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.
• AKŞİN, Sina, Kısa 20. Yy. Tarihi. Türkiye İ Bankası Yayınları, Ed. Ali Berktay, İstanbul 2020.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
• ARSLAN, Gürbüz, “Gürcü Akademisyenlerin ‘Türkiye’ye Karşı Meşru Taleplerimiz Üzerine’ Başlıklı Mektubu ve Sonrasında Yaşanan Gelişmeler”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 32/16, 2022, ss. 475-522.
• AYDIN, Mustafa, Sovyetler Birliği İle Türkiye Arasındaki İlişkiler (1939-1945), Siyasal Kitabevi, Ankara 2004.
• BAŞARIR, Mehtap, “Sovyet Rusya’nın 1925 Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın Feshine Yönelik Türkiye’ye Verdiği Notaların Türk Basınına Yansıması”, Belgi, S. 2/18, 2019, ss. 1417-1448.
• BENHÜR, Çağatay, “1920’li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 24, 2008, ss. 277-313.
• BENHÜR, Çağatay, “Türk Askeri Heyetinin Sovyetler Birliği Gezisi (1934)”, History Studies International Journal of History, S. 6/5, 2014, ss. 85-109.
• BİLGE, A. Suat, Güç Komşuluk: Türkiye Sovyetler Birliği İlişkileri (1920-1964), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1992.
• ÇIRIKOĞLU, Remzi, “1945 Sovyet Talepleri (Stalin) Krizi ve Krizin Dış Politika Analizi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,S. 15/2, 2024, ss. 215-225.
• EKİNCİ, Yunus, “Bolşevik İhtilalinin Ortaya Çıkması ve Sebepleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27/1, 2017, ss. 265-275.
• ERDAŞ, Sadık, “Türk Diplomatik Arşiv Belgelerinde Selim Sarper’in Moskova Büyükelçiliği (1944-1946)", CTAD, S. 20/40, 2024, ss. 359-392.
• ERKİN, Feridun Cemal, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara 1968.
• ERTAN, Timuçin Faik, “İsmet İnönü’nün Rusya Gezisi”, içinde Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri, I. Çalıştay Bildirileri, çev. ve yay. haz. İlyas Kamalov-İrina Svistunova, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2011, ss. 211-231.
• ERTEM, Barış, “Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet İlişkileri (1939-1947)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 11/3, 2010, ss. 252-273.
• ESMER, Ahmet Şükrü-Oral Sander, “İkinci Dünya Savaşında Türk Dış Politikası”, içinde Olaylarla Türk Dış Politikası 1919-1973, C. 1,  Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Basımevi, Ankara 1982.
• GÜRÜN, Kâmuran, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), TTK, Ankara 2010.
• HEMİLTON, Keith, “Konferans Savaşı: İngiltere, Türkiye ve Aralık 1943 Kahire Konferansı”, Kahire Konferansı’nın 55. Yıldönümü Paneli Bildirileri, Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara 1999, ss. 24-46.
• KOLESNİKOV, Aleksandr, Atatürk Dönemi Türk-Rus İlişkileri, AKDTYK, çev. İlyas Kamalov, Ankara 2010.
• KÖSE, İsmail, “Borlatan Faciası: Türk Kökenli Sovyet Vatandaşı Mültecilerin Sovyetler Birliği’ne İadesi (1945)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 32/93, 2016, ss. 149-186.
• KÖSE, İsmail, “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 19, 2015, ss. 241-276.
• MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Bilgi Yayınevi, Ankara 2018.
• OTAÇ, Tuğrul, “İkinci Dünya Savaşında Müttefik Konferansları ve Türkiye İçin Önemi”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 1/1, 2019, ss. 97-126.
• PERİNÇEK, Mehmet, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
• Said Halim Paşa, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Savaşı. Kronik Yayınları, çev. Fatih Yücel, İstanbul 2019.
• SARAY, Mehmet, Atatürk’ün Sovyet Politikası, Acar Yayınları, İstanbul 1987.
• SARIÇOBAN, Gülay, “İkinci Dünya Savaşı Döneminde (1939-1945) Türk Dış Politikası”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 24/4, 2020, ss. 1755-1777.
• SEMİZ, Yaşar-Birol Akgün, “Dostluktan Krize: İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk-Rus İlişkileri”, Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, S. 7/14, 2007, ss. 239-70.
• SIRAKAYA, Sevtap, “Von Papen Suikastinde Sovyet İzleri ve Sovyet Basının Tutumu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 33/55, 2014, ss. 379-392.
• SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C. 1, TTK, Ankara 1983.
• SÖNMEZOĞLU, Faruk, Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikası 1945-1991, Der Yayınları, İstanbul 2016.
• TEKELİ, İlhan-Selim İlkin, Dış Siyaseti ve Askerî Stratejileriyle İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi, C. 1, İletişim Yayınevi, İstanbul 2018.
• TELLAL, Erel, “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1919-1980, İletişim Yayınları, Ed. Baskın Oran, İstanbul 2024.
• TELLAL, Erel, Uluslararası ve Bölgesel Gelişmeler Çerçevesinde SSCB-Türkiye İlişkileri 1953-1964, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 2000.
• TOPSAKAL, İlyas, “Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 3/2, 2016, ss. 33-53.
• Türk Dış Politikasında 50 Yıl: İkinci Dünya Savaşı Yılları, T.C. Dış İşleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, Ankara t.y.
• VANDOV, Dimitır, Atatürk Dönemi Türk-Sovyet İlişkileri, Kaynak Yayınları, Ed. Arif Bingöl. İstanbul 2014.
• WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinde İnönü’nün Dış Politikası, C. 2, Yenigün Yayıncılık, Ed. Nurer Uğurlu vd., çev. M. Ali Kayabal, Ankara 2000.
• YILMAZ, Salih-Abdullah Yakşi, “Osmanlı Devleti’nden Günümüze Türk-Rus İlişkileri”, TYB Akademi Dil, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, S. 17, 2016, ss. 9-57.