Sabûhî Ahmed Dede’nin Yenikapı Mevlevîhânesi Şeyhliği Dönemine Dair Bir Değerlendirme

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 2, 123 - 146, 29.12.2019

Müzekkir Kızılkaya

https://doi.org/10.5281/zenodo.3594055

Öz

XVII. Yüz yıl Mevleviyye şeyhlerinden Sabûhî Ahmed Dede Yenikapı Mevlevîhânesi’ne mensup isimlerdendir. İlk tasavvuf tecrübesini Kasım Baba’nın yanında gerçekleştiren Sabûhî, Konya’ya gidip Bostan Çelebi ve Ebû Bekir Çelebi’ye intisap etmiştir. On üç yıl Konya’da seyr ü sülûk eğitimini sürdürmüş ve sonunda Mevlevî dedesi olmuştur. Şam Mevlevîhânesi şeyhliğine tayin edilen Sabûhî Dede, Şam’da telif ettiği İhtiyârât-ı Sabûhî adlı eserinde Mesnevî’den intihap ettiği beyitlerin şerhini yapmıştır. Bu makalede, Mevlevîliğin İstanbul’a gelişi ve Yenikapı Mevlevîhânesi’nin tarihçesine dair bir değerlendirme yapılmıştır. Yenikapı mevlevî şeyhleri Kemal Ahmed Dede, Doğânî Ahmed Dede ve Sabûhî Ahmed Dede hakkında şimdiye kadar verilen bilgiler tashihe muhtaçtır. Bu sebeple döneme ait kaynaklar yeniden taranmış, ulaşılan bilgi ve bulgular üzerinden yeni veriler ortaya konulmuştur. Çalışmada öncelikle XVII. yüzyılda İstanbul’daki tarikatların genel durumu, Mevlevîliğin İstanbul’a gelişi ve bu dönemde faâliyet gösteren diğer tarikatlar ve temsilcileri hakkında bilgi verilmiştir. Biz de bu bilgiler ışığında Yenikapı Mevlevîhânesi’nin kuruluşundan Sabûhî’nin vefatına kadar olan sürece dair görüşlerimizi aktardık.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tarikat, XVII. Yüzyıl, Yenikapı Mevlevîhânesi, Sabûhî Ahmed Dede

An Evaluation on the Period of Śabūhī Ahmed Dede’s the Shaykh of Yenikapi Mawlawī House

Öz

Śabūhī Ahmed Dede, one of the XVII. Century Mawlawiyya shaykhs, is a member of the Mawlawī House of Yenikapi. Śabūhī went to Konya and entered Bostan Çelebi and  Abū Bakr Çelebi, who performed his first  Śūfism experience with Kasım Baba. He continued his education in Konya for thirteen years and eventually became Mawlawī’s Dede then he became the  shaykh in the Damascus Mawlawī   house and in his, Śabūhī Dede who was appointed to the shaykh of Damascus Mawlawī house made the commentary of the couplets he had chosen from mathnavī in his work called Ikhtıyārāt-ı  Śabūhī. In this article, an evaluation of the coming of  Mawlawiyya orderto Istanbul and the history of Yenikapı Mawlawī house is made. Some information in the sources, especially about Yenikapı Mawlawī shaykh, has been reassessed and new determinations have been made. The information given about Kemal Ahmed Dede, Dogānī Ahmed Dede and  Śabūhī Ahmed Dede was deemed to be in need of correctıon. We have re-scanned the sources of the period and evaluated the new information and findings. Firstly, XVII. century, the general status of the sect in Istanbul, the arrival of  Mawlawī  in   Istanbul and other sects operating in this period and the representatives were given information about. From the foundation of Yenikapı  Mawlawī House to the end of Śabūąī Ahmed Dede period, including Śabūhī’s death, we have offered our views on the process. 

Anahtar Kelimeler

Śūfism, Śūfi Order, XVII. Century, Yenikapi Mawlawī House, Śabūhī

Kaynakça

• Ahmed Dede, Sahîh. Mevlevîlerin Tarihi. Haz. Cem Zorlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Akkuş, Mehmet. “İsmail Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 120. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Algül, Abdulkadir. Sabûhî Ahmed Dede, Hayatı, Eserleri ve “İhtiyarat-ı Sabûhî” Adlı Eseri (1-100. Varak). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007.
• Atâî, Nev‘îzâde. Zeyl-i Şekâik. Ankara: TBMM Kütüphanesi, DM/74-11973.
• Atâî, Nev‘îzâde. Şekâik-ı Nûmaniye ve Zeyilleri. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-şekâik. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları,1989.
• Aycibin, Zeynep. Kâtip Çelebi Fezleke Tahlil ve Metin I. Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. Hadîkatü’l-cevâmi‘. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1281.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. Hadikatü’l-cevâmi‘ (Camilerimiz Ansiklopedisi). Haz. İhsan Erzi. İstanbul: Tercüman, 1987.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. Vefeyât-ı Ayvansarâyî. Haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Buhara Yayınları, 2013.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mimarî Yapılar. Haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Azamat, Nihat. “İbrahim Efendi-Oğlanlar Şeyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Baz, İbrahim. Abdülahad Nuri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
• Beliğ, İsmail. Nuhbetü’l-âsâr li zeyl-i zübdetü’l-eş‘âr. Haz. Abdulkerim Akdulkadiroğlu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999.
• Bolat, Ali. Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. M. A. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. Fikri Yavuz - İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Ceyhan, Semih. İsmail Ankaravi ve Mesnevi Şerhi. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi 2005.
• Çavuşoğlu, Semiramis. The Kadızâdeli Movement: An Attempt of Şerîat-Minded Reform in the Ottoman Empire. Doktora Tezi, Princeton University, 1990.
• Çelebi, Kâtip. Mîzânü’l-hak fi ihtiyâri’l-ehak. Ankara: TBMM Kütüphanesi, 209/A, 1948.
• Çiçek, Yakup. Harîrizâde Mehmed Kemâlettin Hayatı-Eserleri ve Tibyânu vesâili’l-hakâik fî beyânı selâsili’t-tarâik Muhtevası ve Kaynakları. Öğretim Üyeliği Tezi, İstanbul: İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü, 1982.
• Dede, Esrar. Tezkire-i Şu‘arâ-yı Mevlevîyye. Haz. İlhan Genç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.
• Eflâkî, Ahmed. Menâkıbü’l-ârifîn. Haz. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Erdoğan, Mustafa. “Yenikapı Mevlevîhânesi ile ilgili Kaynaklara Bir İlave: Kemalettin Efendi’nin Terâcim-i Ahvâli”.Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli. Güz-2008. 47: 157-174.
• Ekinci, Ramazan. Uşşâkîzâde Hasîb’in Zeyl-i Şekâik’ı (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2014.
• Enver, Ali. Semâhâne-i Edeb. İstanbul: Âlem Matbaası, 1309. Erdoğan, Muzaffer. “Mevlevî Kuruluşları Arasında İstanbul Mevlevîhâneleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu ve Avrupa Araştırmaları Dergisi 4/5 (1975-1976): 29-32.
• Gündoğdu, Cengiz. Abdülmecid Sivâsî Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2010.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2006. Gölpınarlı, Abdulbaki. Melâmîlik ve Melâmiler. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Hammer, Joseph von. Osmanlı Tarihi. Sad. Abdükkadir Karahan. İstanbul: MEB, 1991.
• Ilıç, Slobodan. “Lamekani Hüseyin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 94-95. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Işın, Ekrem. “İstanbul’un Mistik Tarihinde Mevlevîhâneler”. İstanbul Dergisi 4 (1993): 119-131.
• Işın, Ekrem. Surların Öte YanıYenikapı Mevlevîhânesi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2011.
• İdiz, Ferzende. “Kâtip Çelebi’nin Mîzânü’l-Hak Adlı Eseri Bağlamında Kadızâdeliler Sivâsîler Mücadelesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (Ağustos 2015): 1052-1063.
• Kaya, Bayram Ali. Tekke Kapısı Yenikapı Mevlevîhânesi’nin İnsanları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2012.
• Köprülü, Fuat. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. Küçük, Sezai. “Bütün YönleriyleYenikapı Mevlevîhânesi”. X. Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğler (Konya, 02-03 Mayıs). 62-196. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 2002.
• Lekesiz, Hulusi. 16. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1997.
• Mansûrizade, Mustafa Mucib. Tezkire-i Mûcib. Haz. Kudret Altun. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu, 1997.
• Mengüç, Hilal Tuğba. İlmi Dede’nin Cezire-i Mesnevi Şerhi. Yüksek Lisan Tezi, Fatih Üniveristesi, 2005.
• Nâimâ, Mustafa. Tarih-i Nâimâ. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1273.
• Ali Nutki Dede - Abdulbaki Nasır Dede. Defter-i Dervişân. Haz. Bayram Ali Kaya - Sezai Küçük. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
• Nizam, Betül Sinan. Kemal Ahmed Dede’nin Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ Adlı Mesnevisi. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Universty, 2010.
• Rıfat Ahmed. Lugat-i Târihiyye ve Coğrâfiyye. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1300.
• Oğuz, Serhat. İlmi Dede el-Mevlevî el-Bağdadi Hayatı Sanatı Eserleri ve Divanı.Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2002.
• Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfiler; Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Özköse, Kadir. Anadolu Tasavvuf Önderleri. Konya: Ensar Yayıncılık, 2008.
• Özönder, Hasan. “Yangınlarla Kaybettiğimiz Yenikapı Mevlevîhânesi”. IX. Milli Mevlânâ Kongresi (Konya, 15-16 Aralık 1997). 9-14. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1997.
• Öztürk, Mehmet Cemal. “Ramazan Efendi-Mahfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 437. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Seyyid, Mehmet Rıza. Tezkire-i Rıza. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1312.
• Seyyid, Mehmet Rıza. Rıza Tezkiresi. Haz. Gencay Zavotçu. İstanbul: Sahhaflar, 2009.
• Sakıp, Mustafa Dede. Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân. Mısır: Matbaa-yı Vehbiyye, 1283.
• Sarı, Mehmet. Şeyh Sabûhî Ahmed Dede, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanı’nın Tenkitli Metni. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 1992.
• Saylan, Betül. Mevlânâ Ailesi ve Mevlevîlikte Çelebilik Makamı-Sefîne-i Nefise-i Mevlevîyan Örneği. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Sekendiz, Serap. Yenikapı Mevlevîhânesi Mezar Taşlarına Sanatsal Eleştiri Açısından Bir Bakış. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 1998.
• Süreyya, Mehmed. Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniye. İstanbul: Matba-i Amire, 1311.
• Süreyya, Mehmed. Sicilli-i Osmanî. Haz. Nuri Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhi, Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-fuzelâ. Haz. Abdulkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Tanman, Baha. “İstanbul Mevlevîhâneleri”. Osmanlı Araştırmaları XIV (1994): 177183.
• Tanrıkorur, Barihüda. “Mevlevîyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 468475. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Telci, Cahit. “Yenikapı Mevlevîhânesi Vakıflarının İhyâsı Sürecine Dair Bir Belgenin Düşündürdükleri”. Sûfî Araştırmaları 10 (2014): 1-17.
• Ülgen, Ali Saim. Fatih Devrinde İstanbul. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1939.
• Ülgen, Hikmet. İstanbul Camileri. İstanbul: Kitapçılık Ticaret, 1966.
• Ünal, Nesligül. Yenikapı Mevlevîhânesi’nin Tarihsel Gelişimi ve Harem Konağının Restitüsyon Projesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2007.
• Vassaf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Yetik, Erhan. “Ankaravî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3: 211-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Aziz Mahmud Hüdaî ve CelvetiyyeTarikatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 1980.
• Yıldırım, Tahsin — Öztürkçü, İbrahim. İstanbul’un Fethi. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010.
• Yılmaz Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007.
• Ziyâ, Mehmed. Yenikapı Mevlevîhânesi. Dersaadet: Daru’l-hilâfetü’l-âliye, 1329.