Şükürler Sofrası Rızıklar Kapısı: İmaretler (Ayasofya, Nuruosmaniye, Şehzade, Atik Valide, Çinili)

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 1, 98 - 116, 10.02.2022

Osman Taşkın

Öz

Bu makalenin amacı Osmanlı medeniyet tasavvuru içerisinde önemli bir yeri olan beş büyük vakıf imaretini ekonomik kapasiteleri açısından karşılaştırmalı olarak incelemektir. Sadece kendi medeniyetimizde değil dünya tarihinde temayüz etmiş ve kurumsallaşmış olan imaretler ne mimari ne de kültür tarihimiz açısından yeterince incelenmiş değildir. Üstelik bunlar tembellerin beslendiği eski kurumlar gibi soyut ve genel yaklaşımlarla değersizleştirilmiştir. Oysa tarihi verilere bakıldığında imaretler, Osmanlı’nın kuruluşundan yirminci yüzyılın başına kadar geniş tabanlı istihdam alanı sağlamışlar ve istihdam edilenlerle muhtaçların günlük yemek ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Toplumsal kargaşanın ve halkın acze düşmesinin önüne geçerek önemli bir rol ifa ettiklerini göstermişlerdir. Ayrıca kişi başına gerekli olan gıda miktarı gibi hususları yazılı bir metne dönüştürerek beslenme kültürü ve halk sağlığının korunması noktasında bir standardizasyon getirdiği bir gerçektir. Bu çerçevede İstanbul’un iki yakasında ve şehrin gelişimine büyük katkıları olan Sultan Mahmud (Ayasofya), Nuruosmaniye, Şehzade Mehmed, Atik Valide Sultan ve Cedid Valide (Çinili) İmareti ekonomik kapasiteleri bakımından kıyaslanmıştır. Araştırmanın önemli bir yönü Evkaf Nezareti’nin kuruluşundan sonraki ilk yıllara denk gelen 1827-1828 yılına ait verilerin kullanılmasıdır. Bu veriler, vakıfların on dokuzuncu yüzyılda mali ve idari açıdan kötü yönetildikleri eleştirilerini bir yana bırakacak olursak, zor piyasa koşullarına rağmen bu beş imaretin faaliyet sahasında yerlerini önemli ölçüde koruduklarını göstermiştir. Ayrıca araştırmada farklı vakıf muhasebe kayıtlarından alınan verilerle yapılan gıda fiyatlarındaki değişim grafikleri, iktisat tarihi ve şehir tarihi araştırmalarına yararlı veriler sunmaktadır. Buna ilave olarak, tüketilen gıda ürünleri, gastronomi, beslenme ve diyetetik gibi yeni bilimsel sahalara tarihi bilgi sunmakta, Türk yemek kültürü tarihi ve tat algısı gibi araştırma sahalarına da önemli katkılar sağlayacaktır

Anahtar Kelimeler

İmaret, Külliye, Gıda Fiyatları, Vakıf Muhasebesi, iktisat tarihi, Economic History

Thanksgiving Table, The Door of Sustenance: Public Kitchen (Ayasofya, Nuruosmaniye, Şehzade, Atik Valide, Çinili)

Öz

This article aims to comparatively examine five large foundation imarets which have important places in the Ottoman civilization imagination, in terms of their economic capacities. The imarets, which have become distinguished and institutionalized not only in our own history but also in world history, have not been adequately studied in terms of neither our architecture nor our cultural history. Moreover, they have been devalued by someone via abstract and general approaches, such as the old institutions in which the lazy are fed. However, looking at the historical data, the public kitchens provided a wide-based employment area from the foundation of the Ottoman Empire to the beginning of the twentieth century and met the daily food needs of the employed and the needy. It has shown that they play an important role by preventing social turmoil and the impotence of the people. It has shown that they play an important role by preventing social turmoil and the desperation of the people. In addition, it is a fact that by converting issues such as the amount of food required per person into a written text, it brought a standardization in terms of the protection of nutrition culture and public health. In this context, Sultan Mahmud (Hagia Sophia), Nuruosmaniye, Prince Mehmed, Atik Valide Sultan and Cedid Valide (Tiled) Imaret, which are located on both sides of the city and have great contributions to the development of the city, have been compared in terms of their economic capacities. An important aspect of the research is the use of data from the years 1827-1828, which coincides with the first years after the foundation of Evkaf Nezareti. Leaving the criticism aside that foundations were financially and administratively poorly managed in the nineteenth century, these data show that these five soup kitchens preserved their places in action area despite the difficult market conditions. Moreover, graphs of change in food prices made using data from accounting records of six different foundations provide useful data for economic history and urban history researches. In addition, it provides historical information to new scientific fields such as consumed food products, gastronomy, nutrition and dietetics. It will also make important contributions to research fields such as the history of Turkish food culture and taste perception

Anahtar Kelimeler

Public kitchen, Complex, Food prices, Foundation accounting

Kaynakça

• Kaynakça Başkanlık Osmanlı Arşivi Nuruosmaniye Evrakı: BOA. D.HMH.NROS D:136 G:88 (27 Za. 1199 /01.10.1785).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri BOA.TS.MA.D: 1132_0001.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı BOA.TS.MA.e D:484 G:30.
• ARGIT, Betül İ. (2009): Nûr Bânû (1530-1583): Venedikli Bir Sultan? Yazan: Benjamin Arbel. Yazan: Belleten LXXII (266), s. 201–220.
• Barkan, Ömer Lûtfi (1962-1963): Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23 (1-2), s. 239–296.
• Bayartan, Mehmet (2008): Osmanlı Şehirlerinde Vakfılar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler. In Osmanlı Bilimi Araştırmaları X-1, s. 158–175.
• Bayram, Sadi (Ed.) (2009): Nurbanu (Atik) Valide Sultan’ın İstanbul Üsküdar’da 1582 Tarihinde Tesis Ettiği Vakfiyesi ve Kültür Değerleri. 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara. Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Budak, Ayşe (2015): Gücü Besleyen Mimarlık: Osmanlı İmaretleri. (Basılmamış Doktora Tezi). Sanat Tarihi Bilim Dalı, Kayseri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çağrıcı, Mustafa (2013): Yardımlaşma. TDV İslam Ansiklopedisi 43, s. 332–334.
• Çelebi, Azize Gelir (2017): Somut Olmayan Kültür Mirası "İmaret Geleneği" Ve Osmanlı İmaretleri. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Lisans Programı, İstanbul. Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Demirel, Ömer (2000): Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi (Türk Tarih Kurumu yayınları. VII. dizi, 186).
• Diker, Hasan Fırat (2010): Belgeler Işığında Ayasofya'nın Geçirdiği Onarımlar. (Basılmamış Doktora Tezi). Sanat Tarihi Bilim Dalı, İstanbul. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Düzgüner, Sevde (2019): Pro-Sosyal Davranışlarda Diğerkâmlığın (Özgecilik) Tanımı Ve Konumu. In Bilimname XL, pp. 349–371.
• Ergin, Osman (1936): Türkiyede Şehirciliğin Tarihî İnkişafı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Neşriyatı No. 3.
• Ergin, Osman (1939): Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi. İstanbul Cumhuriyet Matbaası.
• Erol, Gülçin (1988): Çinili Cami ve Külliyesi. In Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 1 (3), s. 37–43.
• Ertuğ, Zeynep (2000): İmaret. TDV İslam Ansiklopedisi 22, s. 219–220.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1314-1896). İkdam Matbaası Dersaadet.
• Eyice, Semavi (1991): Ayasofya İmareti. TDV İslam Ansiklopedisi 4, s. 212.
• Eeyice, Semavi (2007): Nuruosmaniye Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi 33, s. 264–266.
• Faroqhi, Suraiya (Ed.) (2008): 16. ve 17. Yüzyılda Anadolu İmaretlerinde Ziyafet Yemekleri. With assistance of Arif Bilgin, Özge Samancı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayınlar Genel Müdürlüğü. 1. basım. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 3166).
• Görgün, Tahsin (2019): İslam Bilim Tarihi Nasıl Anlaşılabilir: Yöntem Üzerine Bazı Düşünceler. In Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (9 (Özel sayı)).
• Güran, Tevfik (2006): Ekonomik Ve Malî Yönleriyle Vakıflar. Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa vakıfları. Cağaloğlu, İstanbul: Kitabevi.
• Gürbıyık, Cengiz (2013): Osmanlı İmaretleri (Aşevleri). (Basılmamış Doktora Tezi). Türk İslam Sanatı Bilim Dalı, İzmir. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gürbıyık, Cengiz (2015): Osmanlı İmaretlerinin (Aşevleri) Tipolojisi Üzerine Bir Deneme. In Sanat Tarihi Dergisi XXIV, (1), s. 23–51.
• Gürhan, Nazife (2017): Yemek ve Din: Yemeğin Dini Simgesel Anlamları Üzerine Bir İnceleme. In İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6 (2), s. 1204–1223.
• İlgürel, Mücteba (1966): Kösem Sultan'ın Bir Vakfiyesi. Tarih Dergisi 16 (21), s. 83–94.
• İnalcık, Halil (1988): Fâtih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul'un Yeniden İnşaası. In Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (3), s. 215–225.
• Kumrular, Özlem (2012): İslam korkusu. Kökenleri ve Türklerin Rolü. 1. baskı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Mazak, Ferda Olbak (Ed.) (2007): Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan ve Çinili Külliyesi. Üsküdar Sempozyumu IV. İstanbul, 3-6 Kasım 2006. 1 . İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Neftçi, Aras (Ed.) (2016): Nusuosmaniye Külliyesi'nin Yazıları. (Yeni ilavelerle). Nuruosmaniye Külliyesi Külliyenin Algısı ve 2010-2014 Restorasyon Çalışmaları. Murat Sav. Vakıflar Genel Müdürlüğü. İstanbul.
• Oman, İsmail (2010): Şehzade Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi 38, s. 483–485.
• Özden, H. Ömer (2004): Türk Vakıf Kurumunun Duygusal ve Felsefi Temelleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (4 (2)), s. 341–349.
• Özer, Melike; TUNCEL, Necati Barış (2016): Pirinç ve Pirinç Yan Ürünlerinin Glutensiz Tahıl Ürünlerinde Kullanımı. In Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2 (2), s. 29–44.
• Öztürk, İbrahim Hakkı (2011): Tarih Öğretiminde Anakronizm Sorunu: Ders Kitapları Üzerine Bir İnceleme. Journal of Socail Studies Education Research/Sosyal Bilimler Eğitimi Araştırmalar Dergisi 2 (1), s. 37–58.
• Öztürk, Nazif (1995): Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. 1. baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı (İlmi eserler serisi, 34).
• Pantık, Ramazan (Ed.) (2019): Atik Valide Sultan Külliyesinde İdari ve Mali Yapı (1590-1830). With assistance of Fehameddin Başar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Pay, Salih (Ed.) (2005): Sultaniye İmareti. (Birimleri-Fonksiyonları-İşleyişi). Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim 2005). 3 . Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Sabırlı, Tijen (2019): Dindarlık, Ekonomi ve Sosyal Hayat: Nurbanu Atik Valide Sultan Vakfı Üzerine bir İnceleme (1582-1826). 1. basım. İstanbul: Libra Kitap (Tarih, 311).
• Sabırlı, Tijen (Ed.) (2014): Vakfiyesi ve Muhasebe Kayıtları Işığında Atik Valide Vakfı. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII. İstanbul, 2-4 Kasım 2012. Üsküdar Belediyesi; Üsküdar Belediye Başkanlığı. Cilt I. İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Sağır, Yusuf (2016): Vakfiyelerine ve Belgelere Göre Şehzâde Mehmet Vakıfları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9 (43), s. 921–938.
• Singer, Amy (2004): Osmanlı'da Hayırseverlik. Kudüs'te bir Haseki Sultan imareti. (çev. Dilek Şendil). 2nd ed. İstanbul: Tarih Vakfı, 139).
• Singer, Amy (2005): Serving Up Charity: The Ottoman Public Kitchen. In Journal of İnterdisciplinary History, XXXV:3 (Winter, 2005), s. 481–500.
• Tanman, M. Baha (1988): Atik Valide Külliyesi. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt 1 (2), s. 3–19.
• Taşkın, Osman (2017): Nuruosmaniye Külliyesi'nin Fiziki, İdari, Mali ve Sosyoekonomik Yapısı. (Basılmamış Doktora Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Taşkın, Osman (2018): Nuruosmaniye Külliyesinin Mali ve Sosyal Yönü. In Vakıf Restorasyon Yıllığı (17), s. 90–107.
• Taşkın, Osman (2021): XIX. Yüzyıl Başında Haremeyn Vakıfları ve Bir Yıllık Gelir Gideri. In Asia Minor Studies 9 (1), s. 713–734.
• Ülken, Hilmi Ziya (2006). In Vakıflar Dergisi IX (Tıpkı Basım) (IX), s. 13–38.
• Yüksel, Hasan (1998): Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolu (1585-1683). 1. Baskı. Sivas: Dilek Matbası.
• http://www.ottomaninscriptions.com/information.aspx?ref=list&bid=2995&hid=4716 (E.T. 26.04.2021) http://www.siyasalvakfi.org/hakkimizda/sehzade-imarethanesi-tarihcesi-56.html (E.T.12.04.2021)