Gaziantep kent akslarının 100 yıllık değişimi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 435 - 449, 15.06.2024

Zeynep Ataş

https://doi.org/10.17714/gumusfenbil.1367013

Öz

Bu makale, Gaziantep şehrinin Cumhuriyet Dönemi boyunca kentsel dönüşümünü kent akslarının değişimi üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Türkiye'nin ulusal kimliğinin şekillenmesine yönelik adımların atıldığı dönemde tarihsel mirası ve ekonomik dinamikleri ile dikkat çeken Gaziantep, yaşadığı kentsel değişimle öne çıkmaktadır. Kent aksları, kentin sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarının şehir genelindeki dönüşümünün bir yansımasıdır. Gaziantep şehrinin kent akslarının, Cumhuriyet Dönemi boyunca nasıl bir gelişim gösterdiği ve bu değişikliklerin şehir genelinde hangi etkilere yol açtığı gibi temel sorular, Gaziantep'in Türkiye mimarlığındaki yerini ve kentsel dönüşüm süreçlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır. 1923 yılı öncesinde Gaziantep, kale çevresinde, güvenlik odaklı bir yaşam tarzının etkisi altında, organik gelişen bir kent durumundadır. Kentin güneye yönelen aksları etrafında şekillenen yapılaşmasında; Cumhuriyet dönemi sonrasında, nüfus artışıyla birlikte, yeni yerleşim alanlarına ihtiyaç duyulmuştur. Bu durumda kent gelişimi mevcut mahalleler arasındaki boşlukları doldurarak 1950 yıllarına kadar mevcut sınırları içerisinde devam etmiştir. Kentlerde başlatılan imar düzenlemeleri kapsamında ilk 1938 yılında Gaziantep kenti imar planı hazırlanmıştır. 20. yüzyılın sonlarına doğru kentte yaşanan hızlı nüfus artışı ile imar planlarında tasarlanan alan dışında yoğunluk oluşmuş, ancak 1975 yılından sonra planlı alanlarda yapılaşma görülmeye başlanmıştır. Çalışmada, yeni imar alanlarının belirlenmesi sürecinde tarihi kent merkezinin mevcut akslarının yönlendirici etkisi vurgulanmaktır. Çalışmanın sonuçlarına göre, tarihi kent merkezi, Gaziantep'in modern bir kent olarak büyümesinde vazgeçilmez bir bileşen olarak görülmelidir. Bu bölge, sadece tarihi ve kültürel bir mirasın taşıyıcısı olmanın ötesinde, modernleşme sürecinin sürdürülebilirliği için önemli bir rol oynamaktadır. Tarihi kentleşme geleneklerinin devamlılığında, Sanayi ve ticaret hayatının merkezinde yeni imar alanlarının geliştiği kentte oluşan aksların, tarihi kent merkezi odak alınarak geleneksel, sosyolojik ihtiyaçlar doğrultusunda geliştiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Gaziantep, Kent aksları, Kentsel değişim, Türkiye mimarlığı

100-year change of Gaziantep city axes

Öz

This article intends to explore the urban transformation of Gaziantep city during the Republican period, with a specific focus on its urban axes. Gaziantep, renowned for its historical legacy and economic vitality during a period of significant steps in shaping Turkey's national identity, also distinguishes itself through its urban renewal efforts. Urban axes serve as a reflection of the city's social, economic, and cultural transformation across the urban landscape. Preceding 1923, Gaziantep evolved organically around its castle, reflecting a lifestyle oriented towards security concerns. The city's structuring, primarily aligned with south-oriented axes, witnessed the imperative for residential areas with the surge in population during the Republic period. Subsequently, urban development unfolded within extant borders until the 1950s, bridging gaps between pre-existing neighborhoods. The inaugural zoning plan for Gaziantep was instituted in 1938 as part of citywide zoning initiatives. Despite the population growth towards the 20th century leading to density beyond planned areas, construction within designated zones commenced post-1975.This study underscores the guiding influence exerted by the extant axes of the historical city center in delineating novel zoning areas. The findings underscore the historical city center's indispensability in Gaziantep's evolution into a modern city. Beyond its role as a repository of cultural heritage, this region assumes a pivotal role in ensuring the sustainability of the modernization process. Consistent with historical urbanization traditions, the axes within the city, where new construction areas burgeon at the nexus of industrial and commercial activity, have evolved in tandem with sociological needs, prominently anchored in the historical city center.

Anahtar Kelimeler

Gaziantep, City axes, Urban transformation, Turkish architecture

Kaynakça

• 1970 Yılı Gaziantep hava fotoğrafı. Milli Savunma Bakanlığı Harita Genel Müdürlüğü, Ankara.
• 1975 yılı hava fotoğrafı. Milli Savunma Bakanlığı, Ankara.
• Abadi, M. (1922). Les Quatre Sieges d'Aintab (1920-1921). Paris: Charles-Lavauzelle.
• Altın, A. (2015). Gaziantep Türk İslam mimarisi (Eyyubiler'den Cumhuriyet'e) . (Yayın no. 429654) [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi].
• Arslan, M. (2017). Gaziantep'e İstiklal Madalyası verilmesi ve TBMM'de yapılan çalışmalar. Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu Milli Mücadele Döneminde Gaziantep, (s. 150-153). Gaziantep.
• Aru, K. A. (1970). İtü Mimarlık Fakültesi Şehircilik Enstitüsü Dergisi "Türkiye'de konut politikası". Eylül 4, 2023 tarihinde İstanbul Teknik Üniversitesi Web Sitesi: https://www.kemalahmetaru.itu.edu.tr/pdf/konut_politikasi.pdf
• Ataş, Z. (2023, Şubat). Tarihsel süreçte anıtsal yapı ve çevrelerinin değişim ve dönüşümü: Gaziantep Camileri. İstanbul: (Yayın No. 10531653) [Doktora Tezi, Maltepe Üniversitesi].
• Eski Antep Fotoğrafları. (2007). Gaziantep: Şahinbey Belediyesi.
• (2020). Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Gaziantep-2040 İl Çevre Düzeni Planı Açıklama Raporu. Gaziantep: Büyükşehir Belediyesi.
• Gaziantep hali hazır paftaları. (1956-58). Hali hazır paftaları. Gaziantep: Gaziantep Tapu Kadastro Müdürlüğü.
• Gaziantep koruma amaçlı imar planı. (2018). Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi.
• Gaziantep tarihi kent silüeti. Şehitkamil Belediyesi, Gaziantep.
• Halep. (t.y.). Mayıs 12, 2018 tarihinde Houshamadyan: http://www.houshamadyan.org/tur/haritaler/halep-vilayeti/ayntab/yerel-ozellikler/mutfak.ht adresinden alındı
• Harita arşivi. (2004). Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi.
• Hasol, D. (2021). 20. Yüzyıl Türkiye Mimarlığı. İstanbul: Yem Yayın.
• II. Abdülhamid arşivi. (t.y.). Gaziantep. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi.
• Karasakal, M. (2010). 109 Numaralı Ayntab şer'iyye sicili'nin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (H.1165 / M.1752) . (Yayın no. 279293) [Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi].
• Kuyucu, F. (2019). Türkiye'de modern mimarlık döneminde gaziantep kent tasarımının mimari süreklilik bağlamında değerlendirilmesi. (Yayın no. 597040) [Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi].
• Mevzuat Bilgi Sistemi. (t.y.). Temmuz 12, 2023 tarihinde T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi: www.mevzuat. gov.tr
• Özdeğer, H. (1996). Gaziantep. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 13). Içinde İstanbul: TDV Yayınları.
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı asırda Ayıntab Livası (Cilt 1). İstanbul: Türk İktisat ve İçtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi.
• Peers, F. W. (t.y.). Fine Arts Library. Eylül 5, 2019 tarihinde Harvard School Library: http://www.harvard.edu
• Sarafian, K. (1957). A briefer history of Aintab. Union of the Armenians of Aintab: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39076006639285&view=1up&seq=7 adresinden alınmıştır.
• Saral, A. H. (1966). Türk İstiklal Harbi IV ncü cilt güney Cephesi. Ankara: T. C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları Seri No:1.
• Tankut, G. (1988). Ankara'nın başkent olma süreci. Eylül 4, 2023 tarihinde ODTÜ Üniversitesi Web Sİtesi: http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/1988/cilt08/sayi_2/93-104.pdf adresinden alındı.
• Tanyeli, U. (2022). Anadolu-Türk kentinde fiziksel yapının değişimi (11.-15. Yüzyıllar). İstanbul: İdealkent Yayınları.
• Tekeli, İ. (2009). Modernizm, modernite ve Türkiye'nin kent planlama tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Turan, O. (1971). Selçuklular zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Türk, Ş. Ş., Ocakçı, M., & Terzi, F. (2020). Kentsel dönüşüm sürecine planlama ilke ve kriterlerinin eklemlenmesi. hüseyin kaptan'a armağan kent ve planlama (s. 373-398). İstanbul: YEM Yayın.
• Yakar, H. İ., & Uçaner, M. (2015). Barsumyan-Nazaryan Antep şehir planı. Gaziantep: Şehitkamil Belediyesi Kültür Yayını.