XVII. Yüzyılın Son Çeyreğinde Tokat Kazasında Cizye Uygulamaları (1690-1691)

Yıl 2023, , 222 - 237, 27.10.2023

Yasin Dönder

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1318594

Öz

Osmanlı Devleti’nde cari hukuka göre gayrimüslim nüfus zımmî statüsünde yer almaktadır. Bu statü çerçevesinde de devlete karşı vergi yükümlülüklerini yerine getirirlerdi. Vergi yükümlülükleri içerisinde Gayrimüslimlere ilişkin en önemli kalem cizye vergisidir. Başlangıçta tahrir defterlerine kaydedilen veriler doğrultusunda hane esaslı olarak ödenen bu vergiler tahrirlerin uzun zaman aralıklarıyla yapılması nedeniyle mali yeterliliklerini yitirmeye başlamıştır. Merkezi idare vergi kaybını önlemek ve vergiye esas nüfusun kapsamını daha da genişleterek yeni bir düzenlemeye gitmiştir. Hane esaslı vergi uygulamasından vazgeçerek yaş aralığı ve geliri yeterli olan her bir Gayrimüslim neferden cizye vergisi almak yoluna gitmiştir. Bu doğrultuda muafiyeti olan gruplar da vergi mükellefi statüsüne geçmiştir. Böylece XVII. yüzyıl şartları içerisinde idari bir tasarrufla cizye defterleri yeni bir forma sokulmuştur. Bu uygulama nedeniyle Osmanlı coğrafyası içerisinde yer alan idari birimlerde yeni cizye defterleri tanzim edilmiştir. Bölgesel farklılıklara rağmen genel itibariyle fakir (edna), evsat (orta), âlâ (yüksek) kategorileri altında mükelleflerin din, isim, eşkâl, meslek özellikleri kaydedilmiştir.
Bu çalışmada Sivas, Sivasili, Tokat, Niksar, Zile kazaları için tutulan cizye tahrir defteri içerisinde nefs-i Tokat’a ilişkin düzenlenen cizye kayıtları değerlendirilmiştir. Bu kayıtlar üzerinden Tokat kaza merkezindeki mahalleler, bu mahallelerde yaşayan Gayrimüslimlerin dini aidiyetleri, isimleri, eşkâlleri, meslekleri ve ödedikleri cizye miktarları tespit edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında XVII. yüzyılın son çeyreğinde Tokat’ın sosyal, ekonomik ve dini yapısı hakkında mukayeseli değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tokat, Cizye, Ermeni, Rum, Yahudi

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Kâmil Kepeci Tasnifi (KK), 3810.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Tahrir Defterleri (TT.d), 2, 19, 287, 772.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), 15615.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kâdime Arşivi (TKGM.KKA.), 14.
• Adıyeke, A. N. (2017). 18. yüzyılda Girit’te cizye uygulaması ve toplumsal etkileri. Belleten, 81(290), 135-158.
• Alkan, M. (2015). Osmanlı’da millet sistemi. İçinde M. S. Bilgin, M. S. Erol, M. Alkan & B. T. Yiğit (Eds.),
• Emperyalizm ve Ermeni meselesi (ss. 85-92). MG Kitap. https://www.esam.org.tr/ermenimeselesi_d36.html
• Alkan, N. (2006). 15. ve 16. yüzyıllarda İran ipek yolunda kervanlar. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(11), 141-157.
• Çavdar, N. (2015). Temettüat kayıtlarına göre Tokat mahallelerinde yaşayan Yahudilerin sosyal ve ekonomik durumları (1844-1845). İçinde A. Açıkel, S. Başol, M. Hanilçe & E. Hisarcıklılar (Eds.), Tokat tarihi ve kültürü sempozyumu bildiriler-1 (ss. 327-350). Tokat İl Özel İdaresi Yayınları. https://www.tokatsempozyumu.com/sempozyumlar
• Danık, S. (2017). H. 1102 (M. 1690-1691) tarihli Harput kazası cizye defterinin tanıtımı ve tahlili. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 4(1), 23-54.
• Eken, G. & Şen, H. (2016). Tanzimat dönemi cizye defterlerine göre Tokat’ta Gayrimüslimler. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (36), 161-175. http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/view/1309
• Ekin, Ü. (2009). Bir sakk mecmuasına göre 17. yüzyılda Tokat. Karadeniz Araştırmaları, (20), 59-71. http://www.karamdergisi.com/Makaleler/2132082453_ekin.pdf
• Şahin, İ. & Emecen, F. M. (1988). XV. asrın ikinci yarısında Tokat esnafları. Osmanlı Araştırmaları, 7(8), 287-308.
• Ercan, Y. (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin ödediği vergiler ve bu vergilerin doğurduğu sonuçlar. Belleten, 55(213), 371-392. https://belleten.gov.tr/tam-metin/2185/tur
• Erkal, M. (1993). Cizye. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, ss. 42-45). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erpolat, M. S. (2020). Osmanlı Devleti döneminde Eğil sancağı (XVI-XVII. yüzyıllar), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(25), 122-143. https://acikerisim.dicle.edu.tr/xmlui/handle/11468/deed6424
• Genç, M. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi. Ötüken Yayınları.
• Genç, M. (1988). 17 ve 19. yüzyıllarda sanayii ve ticaret merkezi olarak Tokat. MÜ Fen Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, (3), 145-169.
• Gölen, Z. (2003). 1267 (1841) Cizye Nizamnamesi. Belgeler, 24(28), 41-51. https://belgeler.gov.tr/tam-metin/36/tur
• İnalcık, H. (2011). Osmanlı idare ve ekonomi tarihi. İsam Yayınları.
• İnalcık, H. (1993). Cizye. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, ss. 45-48). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaya, S. (2005). Mahkeme kayıtlarının kılavuzu. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3(5), 379-416.
• Koçak, Z. (2017). 1691 tarihli cizye defterine göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman Kazaları. OTAM, (41), 191-218. http://hdl.handle.net/20.500.12575/64621
• Koçak, Z. (2018). H. 1102 (M. 1690-1691) tarihli Diyarbekir eyaleti cizye defterinin tanıtımı ve tahlili. TAD, 37(63), 219-265. http://hdl.handle.net/20.500.12575/65334
• Özel, O. (2001). Avarız ve cizye defterleri. İçinde H. İnalcık & Ş. Pamuk (Eds.), Osmanlı Devleti’nde bilgi ve istatistik (ss. 35-50). DİE Yayınları.
• Samıkıran, O. (2020). Musul kazasının cizyegüzârları ve bölgesel ilişkileri (XVII. yüzyılın son çeyreği), Osmanlı Araştırmaları, (57), 1-50. https://osmanliarastirmalari.29mayis.edu.tr/dergi/makale/55/2020_55_01_Samikiran.pdf
• Tızlak, F. (1995). Osmanlı Devleti’nde ham bakır işleme merkezleri olarak Tokat ve Diyarbakır. Belleten, 59(226), 643-660. https://belleten.gov.tr/tam-metin/2357/tur
• Yardımcı, K. G. (2016). Osmanlı Dönemi dokuma ürünlerinden örnekler, International Journal of Cultural and Social Studies, (2), 219-241.
• Yılmaz, G. (2015). 18. ve 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yerel tekstil ürünlerinden sanayileşmeye geçiş (Tez No. 391307) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Zeydan, A. (1994). İslam hukukuna göre Zımmiler. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (8), 431-440. http://hdl.handle.net/20.500.12397/4165
• Zıllıoğlu, M. (1978). Evliya Çelebi seyahatnamesi. Üçdal Yayıncılık.