Doğu Grubu Ağızlarında Kısa Ünlüler

Yıl 2024, , 202 - 216, 30.04.2024

Mesut Kürüm

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1443200

Öz

Genel olarak “ünlüler” ve “ünsüzler” olmak üzere iki gruba ayrılan sesler, belirli özellikler esas alınarak çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulmaktadır. Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkmasıyla oluşan ünlüler, dünya üzerindeki ölçünlü dillerde ünsüz sayısına göre daha azdır. İlk yazılı dönemlerinden itibaren ünlü varlığı açısından oldukça zengin bir görünüme sahip Türkçede, ağızlar da buna dâhil edildiğinde ünlü sayısındaki çeşitlilik daha da artmaktadır. Bunun yanında özellikle ağızlardaki fonetik hadiseler, ünlü sayısındaki çeşitliliği belirli oranda artırmıştır.
Dilin tarihini ve gelişimini anlamak için önem arz eden ve ünlü seslerin farklı koşullar altında değişime uğramasıyla meydana gelen birçok hadise vardır. Bu denli çeşitliliğe sahip olan ünlülerle ilgili karşımıza çıkan önemli hadiselerden biri de “ünlülerin boğumlanma süreleri”dir. Türkçenin ünlüleri, boğumlanma süreleri açısından ele alındığında “kısa ünlüler”, “normal süreli ünlüler” ve “uzun ünlüler” olmak üzere üç kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan kısa ünlüler; boğumlanma süresi, normal bir ünlünün boğumlanma süresinden daha kısa olan ünlüler olarak tanımlanmaktadır.
Türkiye Türkçesi ağızları gerek normal süreli ünlüler gerekse uzun ünlüler açısından çok sayıda çalışmayla ele alınmış olmasına rağmen kısa ünlüler açısından detaylı bir araştırmaya konu olmamıştır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesinin ana ağız gruplarından biri olan Doğu Grubu ağızlarındaki kısa ünlülü örnekler, ortaya çıkış nedenleriyle birlikte mercek altına alınarak alana katkı sağlamak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Grubu Ağızları, ünlüler, kısa ünlüler

Kaynakça

• Acar, T. (1982). Gümüşhane ve yöresi halk ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil (ana çizgileriyle dilbilim). TDK Yayınları.
• Bulak, Ş. (2015). Van Küresin ağzı (Tez No. 388137) [Doktora tezi, İnönü Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın yöresi ağızları. TDK Yayınları.
• Buran, A. (2008). Çağdaş Türk yazı dillerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında ikincil uzun ünlüler. İçinde E. Alkaya, K. Yalçın & M. Şengül (Yay. haz.), Makaleler (ss. 288-305). Turkish Studies.
• Buran, A. & Oğraş, Ş. (2003). Elazığ ili ağızları. Elazığ Valiliği Yay.
• Coşkun, V. (1999). Türkiye Türkçesinde ünlüler ve ünsüzler. TDAY-Belleten, 47(1999), 41-50. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/712957
• Ercilasun, A. B. (2020). Kars ili ağızları (ses bilgisi). TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Erten, M. (2011). Diyarbakır ağzı (inceleme-metinler-sözlük). TDK Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1978). Erzurum ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Gökçür, E. (2012). Van Gölü Havzası ağızları (Tez No. 314271) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe el kitabı. Akçağ Yayınları.
• Günay, T. (2003). Rize ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük). TDK Yayınları.
• Güngör, H. (2017). Tunceli ili ağızları (Tez No. 486168) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Günşen, A. (2019). Kırşehir ve yöresi ağızları (inceleme-metinler-sözlük). TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2018). Türkçenin ses bilgisi. Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. TDK Yayınları.
• Koç, A. (2021). Iğdır ili ağızları (inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 691059) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2022). Nevşehir ve yöresi ağızları. TDK Yayınları.
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve yöresi ağızları (giriş-inceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 678490) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Özek, F. (2016). Kemaliye ağzı (giriş-inceleme-metinler-sözlük). Kesit Yayınları.
• Özmen, Ş. (2007). Muş merkez ağzı (inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 208375) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Sağır, M. (1995a). Anadolu Ağızlarında Ünsüzler. TDAY-Belleten, 43(1995, 391-409. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/690496
• Sağır, M. (1995b). Erzincan ve yöresi ağızları (inceleme-metinler-sözlük). TDK Yayınları.
• Sağır, M. (1999). Anadolu ağızlarında ünlüler ünsüzler. İçinde 3. Uluslar arası Türk dil kurultayı 1996 (ss. 987-996). TDK Yayınları.
• San, S. Ö. (1990). Gümüşhane kültür araştırmaları ve yöre ağızları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sökmen, İ. (2011). Bismil Türkmen ağzı (Tez No. 292916) [Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Ünlü, E. (2015). Gümüşhane İli Şiran ve Köse ilçeleri ağızları (giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 399649) [Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yaşurgan, N. (2019). Bitlis merkez ağzı (giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 580440) [Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.