Zeynîzâde Hüseyin ve Münşe‘âtına Dair Bir Değerlendirme

Yıl 2020, , 278 - 297, 27.10.2020

Damla Bostancı Gülay Karadağ Çınar

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.746365

Öz

Bu çalışma 18. yüzyıl münşilerinden Zeynîzâde Hüseyin b. Ahmed’in hayatını incelemekte ve onun tarafından inşâ yazım özelliklerini göstermek amacıyla kaleme alınmış münşe‘âtın tanıtım ve değerlendirmesinden oluşmaktadır. Tarihi önemine binaen ele alınan Zeynîzâde Münşe‘âtı’nın muhtevasını, yurtiçi-yurtdışı yazışmaları ve XV-XVIII. yüzyıllarda yaşamış münşîlere ait inşâ örnekleri oluşturmaktadır. Yurtiçi yazışmalarının büyük kısmı sadrazam, vezir, defterdar, şeyhülislam ve Kırım Hanları gibi üst düzey devlet adamlarına aittir. Yurtdışı yazışmaları ise İran ile olan münasebetleri konu edinmektedir. Bu suretle araştırmanın konusunu oluşturan Zeynîzâde Münşe‘âtı, XVIII. yüzyılda Osmanlı münşe‘ât geleneğini tanımak ve Osmanlı Devleti’nin diplomatik, bürokratik icraatlarını mevcut belgeler üzerinden tasnif ve değerlendirme fırsatı sunmaktadır. Zeynîzâde Osmanlı bürokrasisinde elde ettiği vazifeler ve üst düzey devlet adamlarına hizmet etmesi sayesinde dönemin yazışmalarına tanıklık etmiştir. Bu bağlamda Zeynîzâde’nin, Koca Ragıp Paşa’nın Aydın vilayetindeki muhassıllık görevi esnasında onunla birlikte çalışmış olması devletin vergi sistemini ve bölgenin idari yapısını yakından tanımasına fırsat vermiştir. Böylece Zeynîzâde Osmanlı vilayet sisteminin 18. yüzyılına dair derin tecrübeler edinmiştir.
Zeynîzâde münşe‘âtında görüldüğü üzere bu neviden kaynaklar divan kâtiplerinin eğitimlerinde kullanılan önemli materyallerden biridir. Bundan dolayı münşe‘âtta yer alan belgeler asıllarıyla kıyaslandığında belgenin tamamının değil özet versiyonlarının yayınlandığı görülmektedir. Bu bağlamda İran ile yazışmalar Nâme-i Hümayun defterlerindeki mektup suretleriyle karşılaştırılmıştır. Böylece söz konusu mektuplarda bazı bilgilerin özetlendiği bazılarına ise hiç yer verilmediği anlaşılmıştır. Zeynîzâde münşe‘âtının bir diğer dezavantajı birçok belge ve yazışmada şahıs isimlerinin açıkça yazılmamasıdır. Ayrıca mektubun yazıldığı tarihe de genellikle işaret edilmemiştir. Bu nedenle münşeattaki belgeler içerdiği konular itibariyle çeşitlilik arz etse de diğer ana kaynaklar ve tetkik eserlerden istifade edilmeden anlamlandırılması güçtür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Bürokrasi, Münşe‘ât, Zeynîzâde Hüseyin

Kaynakça

• AKPINAR, Cemil (1997). “Hasan Çelebi”, DİA, Cilt 16, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 313-315.
• ARSLAN, Ahmet Turan (2013). “Zeynîzâde Hüseyin Efendi”, DİA, Cilt 44, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 371-372.
• BIYIK, Ömer (2007). Osmanlı Yönetiminde Kırım (1600-1774), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, İzmir.
• BİLİN, Abdullah (2009). Sobucalı Mehmed Efendi’nin Keşfü’l-inaye fi mesaili’-l-kifaye Adlı Eserinin İnceleme ve Tahkiki, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bursalı Mehmet Tahir (1971). Osmanlı Müellifleri, Cilt 1, İstanbul: Meral Yayınları.
• ÇAKIR, Ömer (2005). Türk Edebiyatında Mektup, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (1997). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi yayınları.
• DURMUŞ, İsmail, (2006). “Müberred”, DİA, Cilt 31, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 432-434.
• ELMALI, Hüseyin (2001). “İzhârü’l Esrâr”, DİA, Cilt 23, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 506-507.
• GÖKÇE, Recep (2006). Eski Türk Edebiyatında Mektup ve Bir Mecmü’a–i Münşeât (İnceleme-Metin-Tıpkı Basım), (Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• GÖKPINAR, Bekir (2016). “Varadin”, DİA, Cilt: Ek-2, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 647-649.
• GÜLTEKİN, Hasan (2007). Türk Edebiyatında İnşâ: Tarihi Gelişim-Kuram-Sözlük ve Metin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÜMÜŞ, Sadrettin (1993). “Seyyid-i Şerîf Cürcânî”, DİA, Cilt 8, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 134-136.
• HAKSEVER, Halil İbrahim (1995). Eski Türk Edebiyatında Münşeâtlar ve Nergisi’nin Münşeâtı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• HAZER, Dursun (2002). “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1: 274-293.
• I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları 3 Numaralı Nâme-i Hümâyun Defteri (Transkripsiyon/Tıpkıbasım) (2014). Yay. Hzl. İbrahim Küreli vd., İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayınları.
• KILIÇ, Hulusi (2001). “El-Kâfiye”, DİA, Cilt 24, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 153-154.
• KILIÇ, Hulusi (2000). “İbnü’l Hacib”, DİA, Cilt 21, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 55-58.
• KOCA, Ferhat (2005). “Molla Hüsrev”, DİA, Cilt 30, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 252-254.
• KOÇAK, İnci (1998). “Ahfeş el-Evsat”, DİA, Cilt 1, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 526.
• KÜLBİLGE, İlker (2010). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. (1994). “Osmanlı Diplomatiğinde Birbiri Yerine Geçen Belgeler: Arîza Kâime, Tahrirat-Şukka” Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları.
• ÖNCÜ, Mustafa (2009). “Sobicevî”, DİA, Cilt 37, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 342.
• TURAN, Şerafettin (2002). “Kemalpaşazâde”, DİA, Cilt 25, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 238-240.
• YEŞİYURT, Rıdvan (2015). Halil B. Ahmed El-Ferâhîdi (İlmi Hayatı, Eserleri, İlmi ve Edebi Kişiliği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• YÜKSEL, Emrullah (1992). “Birgivî”, DİA, Cilt 6, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 191-194.
• Zeynîzâde Hüseyin b. Ahmed, El-Fevâ’idü’ş-Şâfiye ‘Alâ İ‘râbi’l-Kâfiye, Süleymaniye Kütüphanesi Âtıf Efendi Katoloğu, No: 2608.
• Zeynîzâde Hüseyin b. Ahmed, Münşe‘ât, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşîd Efendi Kataloğu No: 868.