Bakacak Deresi Havzası’nın (Samsun) Coğrafi Analizi ve Taşkın Duyarlılığı

Yıl 2021, , 61 - 81, 30.10.2021

Fatih Ocak , Muhammet Bahadır , Faruk Aylar

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.981217

Cited By: 1

Öz

Doğal afetler coğrafi mekânın bir parçasıdır. Ülkemizi en çok etkileyen doğal afetlerden birisi de taşkınlardır. Taşkınlar, gerekli önlemler alınmaz ise can ve mal kayıplarına sebep olabilen birer doğal afete dönüşmektedirler. Türkiye’de yaşanan taşkın afetinin en etkili olduğu alanların başında Karadeniz kıyı kuşağı gelmektedir. Bu durum, çalışma sahasının belirlenmesinde önemli bir etken olmuştur. Çalışma sahası Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz Bölümü’nde ve Samsun ilinin doğu kesiminde yer alır. Bu çalışmada Tekkeköy ilçe sınırları içerisinde yer alan Bakacak Deresi Havzası taşkınları, alınan önlemler ve taşkın duyarlılığı incelenmiştir. Çalışmada yöntem olarak ağırlıklandırılmış çok kriterli karar verme analizi kullanılmıştır. Bakacak Deresi Havzası taşkın duyarlılığını tespit edebilmek için eğim, bakı, toprak, arazi kullanımı, anakaya özellikleri, yağış, yükseklik ve kanala uzaklık olmak üzere sekiz (8) farklı coğrafi faktör dikkate alınmıştır. Bu kriterler arasında bir korelasyon oluşturulmuş ve böylece kriterlerin taşkın duyarlılık analizindeki etki değerleri ile ağırlık oranları belirlenmiştir. Ayrıca yöntemde kullanılan kriterlere ait etki değeri ve ağırlık oranları arazi çalışmaları ile desteklenmiştir. Yapılan taşkın duyarlılığı analizi dört sınıfa ayrılmış olup düşük, orta, yüksek ve çok yüksek şeklinde gruplandırılmıştır. Çalışma sahasında geçmiş yıllarda çok önemli taşkınlar yaşanmıştır. Özellikle 1990’lı yıllarda Tekkeköy Deresi’nin taşması ile şehir alanı sular altında kalmış, birçok ev ve işyeri zarar görmüştür. Aynı taşkında tarım arazilerinde de büyük zarar meydana gelmiştir. Bu nedenle 2000 yılında akarsu taşkın önleme kanalı ile şehirsel alan koruma altına alınmıştır. Yapılan analizlere göre kanal öncesinde havzada taşkına duyarlı alanların çok yüksek oranda olduğu, havza nüfusunun %80’inin çok yüksek taşkın duyarlılığı etki sahasında kaldığı tespit edilmiştir. Kanal inşa edildikten sonraki durum analiz edildiğinde ise sadece bir mahallede (Yavuzlar) çok yüksek taşkın duyarlılığı etkisi tespit edilmiş, diğer alanların taşkın duyarlılık derecesi azalmıştır. Bu durum, alınan küçük önlemlerin yaşanan doğal afetlerin doğal bir felakete dönüşmesini engellediğini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Taşkın Duyarlılık Analizi, Doğal Afet, Analitik Hiyerarşi Yöntemi (AHY), Tekkeköy, Samsun

Geographical Analysis and Flood Susceptibility of Bakacak River (Samsun)

Öz

Natural disasters are a part of the geographic environment. One of the natural disasters that most affect our country is flooded. Floods turn into natural disasters that can cause loss of life and property if necessary precautions are not taken. The Black Sea coastal belt comes most effective at the beginning of the flood disasters that occurred in Turkey. This situation has been an essential factor in determining the study area. The study area is located in the Black Sea Region's Central Black Sea Region and the eastern part of Samsun province. In this study, the floods of Bakacak Creek Basin located within the boundaries of Tekkeköy district, the measures are taken, and the flood susceptibility was examined. Weighted multi-criteria decision-making analysis was used as a method in the study. Eight (8) different criteria were used to determine the flood susceptibility of Bakacak Creek Basin: slope, aspect, soil, land use, geology features, precipitation, elevation, and distance to the canal. A correlation was established between these criteria, and thus, the effective values of the criteria in the flood susceptibility analysis and their weight ratios were determined. In addition, the impact value and weight ratios of the criteria used in the method were supported by field studies. The flood susceptibility analysis was divided into four classes and grouped as low, medium, high, and very high. Very important floods were experienced in the study area in the past years. Especially in the 1990s, with the overflow of the Tekkeköy Stream, the city area was flooded, and many houses and workplaces were damaged. In the same flood, significant damage was caused to agricultural lands, too. For this reason, in 2000, the river was surrounded by a canal in the urban area with a flood prevention channel. According to the analysis made, it has been determined that there were very high flood susceptibility areas in the basin before the canal, and 80% of the basin population remained within the impact area of very high flood susceptibility. When the situation after the construction of the canal was analyzed, a very high flood susceptibility effect was detected in only one neighborhood (Yavuzlar), and the flood susceptibility level of other areas decreased. This situation revealed that small measures taken prevent natural disasters from turning into natural disasters.

Anahtar Kelimeler

Flood Susceptibility Analysis, Natural Disaster, Analytical Hierarchy Process (AHP), Tekkeköy, Samsun

Kaynakça

• Bağcı, H. R. & Şahin, K. (2018). Tekkeköy ilçesinin nüfus ve yerleşme özellikleri. İçinde M. Y. Erler, A. Temür & D. Yiğitpaşa (Eds.),Tekkeköy tarihi dünden bugüne: Antik dönem (1. Baskı, Cilt 1, ss. 34-56). Gece Kitaplığı Yayınevi.
• Bahadır, M. (2013). Samsun ili iklim özelliklerinin enterpolasyon teknikleri ile analizi. Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi, 4(1), 28-46.
• Bahadır, M. (2014). Samsun’da meydana gelen 4 Temmuz ve 6 Ağustos 2012 taşkınlarının klimatik analizi. Coğrafya Dergisi, 29, 28-50.
• Bahadır, M., Uzun, A., Zeybek, H. İ. & Hatipoğlu, İ. K. (2017). Terme Çayı Havzası’nın morfometrik analizi. İçinde C. Yılmaz (Ed.), Terme araştırmaları. Serander Yayınevi.
• Hakyemez, H. Y., Tekin, F., Erkal, T., Karabıyıkoğlu, M. & Mengi, H. (1989). Çarşamba (Samsun) dolayının jeolojisi (MTA Rapor No.8895). Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Harita Genel Müdürlüğü (2018). 1/100.000 ölçekli topografya haritaları.
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (2018). 1/100.000 ölçekli jeoloji haritaları.
• Meteoroloji Genel Müdürlüğü (2020). 1975-2020 yılları arası iklim verileri.
• Ocak, F. & Bahadır, M. (2020). Örnek taşkın risk modeli oluşturulması ve Ünye şehrindeki derelere ait taşkın risk analizleri. JASS Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 80, 21-37.
• Öner, E. (1990). Samsun ve çevresinin fiziki coğrafyası [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi].
• Öner, E. (1996). Samsun ve çevresinin jeomorfolojisi. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4, 191-222.
• Özdemir, H. (2006). Havran Çayı’nın (Balıkesir) taşkın sıklık analizinde gumbel ve log pearson tip III dağılımlarının karşılaştırılması. Coğrafi Bilimler Dergisi, 6(1), 41-52.
• Özdemir, H. (2007a). Havran Çayı Havzası’nın (Balıkesir) CBS ve uzaktan algılama yöntemleriyle taşkın ve heyelan risk analizi [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Özdemir, H. (2007b). Farklı senaryolara göre taşkın risk analizi: Havran Çayı örneği (Balıkesir). TMMOB Afet Sempozyumu Bildirileri, (ss. 155-166). Mattek Yayınevi.
• Özdemir, H. (2008a). GIS-based landslide risk analysis in the Havran River Basin (Western Turkey) [Konferans sunumu özeti]. Geophysical Research Abstracts, EGU General Assembly, Viyana, Avusturya.
• Özdemir, H. (2008b, 19-20 Haziran). Taşkınların tahmini ve risk analizinde CBS-UZAL ve hidrolik modellemenin entegrasyonu [Konferans sunumu]. DSİ XI. Bölge Müdürlüğü Taşkın Konferansı, Edirne, Türkiye.
• Özdemir, H. (2011). Havza morfometrisi ve taşkınlar. İçinde D. Ekinci (Ed.), Fiziki coğrafya araştırmaları: Sistematik ve bölgesel (ss. 507-526), Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
• Özşahin, E. (2013). Arnavutluk’ta taşkın risk analizi. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 4(12), 91-109.
• Şahin, K. (2002). Çarşamba Ovası ve yakın çevresinde sel afeti (27 Mayıs 2000). Türk Coğrafya Dergisi, 39, 79-95.
• Şahin, K. & Bağcı, H. R. (2018). Tekkeköy ilçesinin fiziki coğrafya özellikleri. İçinde M. Y. Erler, A. Temür & D. Yiğitpaşa (Eds.), Tekkeköy tarihi dünden bugüne: Antik dönem (1. Baskı, Cilt 1, ss. 3-30). Gece Kitaplığı Yayınevi.
• Şirin, M. & Ocak, F. (2020). Gümüşhane şehrinde afet ve acil durum toplanma alanlarının coğrafi bilgi sistemleri ortamında değerlendirilmesi. Doğu Coğrafya Dergisi, 25(44), 85-106.
• Turoğlu, H. (1997). İyidere Havzası’nın hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 32, 355-364.
• Turoğlu, H. (2005, 1-4 Haziran). Bartın’da meydana gelen sel ve taşkınlara ait zarar azaltma ve önleme önerileri. İ.T.Ü. Türkiye Kuvaterner Sempozyumu V Bildirileri (ss. 104-110), İstanbul, Türkiye.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2021). 2020 yılı nüfus istatistikleri. https://www.tuik.gov.tr/ Son erişim tarihi 01.03.2021.
• Uzun, A. (1991). Tekkeköy çevresinde kovuklu çözünme şekilleri. OMÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, 8, 291-303.
• Uzun, A. (1995). Tekkeköy’de (Samsun) mağara–kale yerleşmeleri. Doğu Coğrafya Dergisi, 1, 413-433.
• Uzun, A. (2010). Samsun şehir taşkınlarına coğrafi bakış. II. Ulusal Taşkın Sempozyumu Tebliğler Kitabı (ss. 45-52), Afyonkarahisar, Türkiye.
• Yıldırım, Ü. (2011). Yüzey sularının yönetilmesi ve modellenmesinde CBS kullanımına bir örnek: Akarçay Havzası ArcHydro uygulaması. İçinde D. Ekinci (Ed.), Fiziki coğrafya araştırmaları: Sistematik ve bölgesel (ss. 577-612), Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, C. & Zeybek, H. İ. (2016). Samsun Coğrafyası. Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• Yoldaş, R., Keskin, B., Korkmaz, S., Granit, S., Didik, S., Kalkan, İ., Ağrıdağ, D. S. & Besbelli, B. (1985). Samsun ve dolayının (Kızılırmak-Yeşilırmak arası) jeolojisi ve petrol olanakları (MTA Rapor No. 8130). Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Zeybek, H. İ., Uzun, A., Yılmaz, C. & Bahadır, M. (2013a, 19-21 Haziran). 4 Temmuz Samsun şehir seli [Konferans sunumu]. Türkiye Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi, İstanbul, Türkiye.
• Zeybek, H. İ., Uzun, A., Yılmaz, C. & Bahadır, M. (2013b, 24-26 Ekim). Samsun yöresi 2012 taşkınlarının yağış ile ilişkisi. III. Uluslararası Canik Sempozyumu [Konferans sunumu], Samsun, Türkiye.
• Zeybek, H. İ., Uzun, A., Yılmaz, C., Bahadır, M., Hatipoğlu, İ. K. & Dinçer, H. (2017). Terme ilçesi sel ve taşkınları. İçinde C. Yılmaz (Ed.), Terme araştırmaları. Serander Yayınevi.