Veba, Kolera ve Salgınlar: Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895)

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 1, 172 - 200, 30.04.2017

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.309429

Cited By: 10

Öz

Jeopolitik
konumu itibarı ile Trabzon 19. yüzyılda imparatorluğun en önemli ticaret
merkezlerinden biriydi. Gerek deniz yolu ile diğer önemli limanlar, gerekse de
kara yolu ile İran’a kadar uzanan bir bölge ile bağlantılı olması itibarıyla
şehir salgın hastalıkların kolayca sirayet ettiği bir yerdi. Önceleri veba
olarak kendini gösteren bu salgınlar, daha sonra yerini koleraya bırakmış ve
şehirde önemli yıkımlar yapmıştır. Salgınların bir diğer kaynağı da şehre doğru
olan kitlesel göçlerdi. Şehrin bu özelliğinden dolayı Trabzon, karantina
sisteminin ilk tesis edildiği yerlerden biri olmuştur. Karantina, uzun bir süre
şehirdeki en önemli sağlık kuruluşu olarak bu salgın dönemlerinde önemli
görevler ifa etti. Fakat özellikle Kırım Savaşı sonrasındaki kitlesel göç
dönemlerinde karantina yetersiz kaldığı için şehir civarındaki kamp yerlerinde
başka karantinalar tesis edilmiş ve değişik sağlık tedbirleri alınmıştır. Bu
çalışma, Trabzon’da halk sağlığını etkileyen salgın hastalıklar bağlamında
alınan tedbirler ve koruyucu uygulamalar hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Halk Sağlığı, Salgın Hastalıklar, Veba, Kolera, Karantina

Plague, Cholera and Epidemics: Public Health and Public Health Institutions in Trabzon (1804-1895)

Öz

Owing to its geopolitical position, Trabzon was one of
the most important trade centres of the empire in the 19th century.
Therefore, epidemic diseases in this century could easily spread because of
connection both by sea with other port cities and by land with Eastern Anatolia
and Persia. Previously, the main source of these outbreaks was plague; but in
the middle of the century plaque replaced by cholera epidemics, which made
significant destruction in the city. Another source of epidemics was the mass
migrations towards the city. Due to this situation of the city, Trabzon became
one of the places where the quarantine system was first installed. As the most
important health institution in the city for a long time, Trabzon Quarantine
Station performed important duties during these epidemic periods. However,
because quarantine was inadequate especially during the mass migration periods
after the Crimean War, other quarantines were established and other health precautions
were taken. In the context of epidemic diseases affecting public health in
Trabzon, this study aims to give information about preventive health measures
and other measures taken in the city.

Anahtar Kelimeler

Public Health, Epidemic Diseases, Plaque, Cholera, Quarantine

Kaynakça

• AKTAŞ, Esat (2015). Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKYILDIZ, Ali (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: Eren Yayınevi.
• Archives du ministère des Affaires étrangères (Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi) (AMAE), Nantes Diplomatik Arşivi CADN), Trabzon Konsolosluk Dosyaları, III-XIV Constantinople (Ambassade) Série E Dosyaları.
• ARSLAN, Enver (2015). Trabzon Vilayetinde Kolera, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYAR, Mesut (2007). Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• AYDIN, Erdem (2004). “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 15: 185-207.
• BRYER, A. & D. WINFIELD (1985). The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Vol. I, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• BRYER, Anthony (1969). “The Last Laz Rising and the Downfall of the Pontic Derebeys 1812-1840”, Bedi Kartlisa, XXVI: 191-120.
• ÇADIRCI, Musa (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara: TTK.
• FAROQHI, Suraiya (2004). “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, c. II, çev. Süphan Andıç, ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, ss. 543-757, İstanbul: Eren Yayınları,
• FONTANIER, Victor (2015). Doğuya Seyahat, Bir Fransız Konsolosunun Gözüyle 1830’ların Trabzonun’dan Siyaset ve Toplum, çev. & ed. Özgür Yılmaz, İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Foreign Office, Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance, 1892, Turkey, Report for the Year 1891 on the Trade of Vilayet of Trebizond.
• Foreign Office, Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance, 1893, Turkey, Report for the Year 1892 on the Trade of Trebizond.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman (2003). “Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçiş ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türkiye Halk Sağlığı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 19/55: 126-146.
• House of Commons, Parliamentary Papers, “Accounts and Papers” (A&P).
• ISSAWI, Charles (1980). The Economic History Of Turkey, Chicago: The University of Chicago Press.
• İPEK, Nedim (2002). “Trabzon’da Kolera (1892–1895)”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih- Dil- Edebiyat Sempozyumu 3- 5 Mayıs 2001, Cilt 1, ss. 399-411, Trabzon: Trabzon Valiliği.
• JENNIGS, Ronald J. (1993). “Plaque in Trabzon and Reaction to It According to Local Judicial Registers”, Human and Scholar, Essays in Honor of Andreas Tietze, ed. Heath W. Lowry and Donald Qutaert, pp. 27-36, İstanbul: Isis.
• KILIÇ, Orhan (2004). Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ, Fırat Üniversitesi Basımevi.
• KURUCA, Nazım (2007). “Salgın Hastalıkların XIX. Yüzyılda Trabzon ve Havalisinde İktisadi ve Sosyal Hayata Etkileri”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 9: 11-22.
• L’Émigration Circassienne en Turquie, Extrait de la Gazette Médicale d’Orient Juillet 1864.
• MCNEILL, William H. (1985). Dünya Tarihi. çev. Alâeddin Şenel, Ankara: Kaynak Yayınları.
• ODABAŞOĞLU, Cumhur. Trabzon 1869-1933 Yaşantısı, Ankara: İlk-San Matbaası.
• ORTAYLI, İlber (2011). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri 1840-1880, Ankara: TTK.
• ÖZTÜRK, Temel (2011). Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferlerinde Savaş ve Trabzon, Trabzon: Serander Yayınları.
• PANZAC, Daniel (1995). “Vingt ans au service de la médecine turque: le Dr Fauvel à Istanbul (1847-1867)”, Santé, médecine et société dans le monde arabe, dir. E. Longuenesse, pp. 165-184, Paris: Harmattan.
• PANZAC, Daniel (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çev. Serap Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Papers Respecting the Settlement of Circassian Emigrants in Turkey, London, 1864.
• ROBERTS, J.M. (2010). Avrupa Tarihi. çev. Fethi Aytuna, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• SARIYILDIZ, Gülden ( 994). “Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, LVIII/222: 329-376.
• SAYDAM, Abdullah (1997). Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara: TTK.
• SPENCER, Edmund (1838). Travels in Western Caucasus, Vol. II, London.
• ŞAŞMAZ, Musa (2003). “Immigration and Settlement of Abhasians ın the Ottoman Empıre on British Documents, 1864-67”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 13: 1-4.
• TAŞPINAR, Aslı (2011). Osmanlı Devleti’nde Sağlık Teşkilatı (1827-1914), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TETİK, Fethi (2007). Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Dönemi Kamu Sağlığı Politikası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• The National Archive (TNA) Foreign Office (FO): 78/2050; 195/294.
• TOSUN, Miraç (2013). XVIII. yüzyıl Trabzon'unda Cemaatlerarası İlişkiler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Trabzon Vilayet Salnamesi (TVS):1316, (1898).
• TURGAY, A. Üner (1976). International Politics, Economic Development and Social Change in Trabzon in the Nineteenth Century, Unpublished Doctoral Dissertation, University of Wisconsin Madison Graduate School.
• ÜLMAN, Y. Işıl.(1999). Gazette Medicale de Constantinople ve Tıp Tarihimizdeki Önemi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• YAŞAYANLAR, İsmail (2015). Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1879-1914), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAVUZ, Yıldırım (1988). “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, VIII/2: 123-142.
• YILDIRIM, Nuran (1986). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’ta Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 1320-1338.
• YILDIRIM, Nuran (2012). “Osmanlı Devleti’nde Gıda Kontrolüne Bakış”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastaneler, Hastalıklar Kurumlar, ss. 54-69, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• YILDIZ, Fatma (2014). 19. Yüzyıl’da Anadolu’da Salgın Hastalıklar (Veba, Kolera, Çiçek, Sıtma) ve Salgın Hastalıklarla Mücadele Yöntemleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILMAZ, Özgür (2004). Tanzimat Döneminde Trabzon, İstanbul: Libra Kitapçılık.
• YILMAZ, Özgür (2006). Batılı Seyyahlara Göre Trabzon 1808-1878, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILMAZ, Özgür (2014a), “An Italian Physician in the Caucasian Migration of 1864: The Mission of Dr. Barozzi in Trabzon and Samsun”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14/28: 5-44.
• YILMAZ, Özgür (2014b). “Fransız Epidemiyolog Antoine Fauvel’in Osmanlı Devleti’ndeki Çalışmaları (1847-1867), Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. M. Fatih Gökçek, ss. 190-206, Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.