Türkmen Türkçesinde İkincil Uzun Ünlüler Üzerine

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 2, 549 - 576, 30.11.2017

Engin Gökçür

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.357453

Öz

Türkmen
Türkçesinin en karakteristik özelliklerinden biri Ana Türkçedeki aslî uzun
ünlüleri büyük oranda korumuş olmasıdır. Sözcüklerin aslî yapısında olmayıp
daha sonraları çeşitli ses olayları neticesinde uzamaya maruz kalan ünlülere
ikincil uzun ünlü diyoruz. Türk dilinin tarihi dönemlerinde ek ve sözcük
düzeyinde kullanılan birçok şekil Türkmen Türkçesine uzanan süreçte ses
düşmeleri ve ekleşmeler neticesinde değişikliğe uğramış, neredeyse tanınmayacak
bir duruma gelmiştir. Eklerin ve sözcüklerin oluşan yeni şekillerinde düşen
seslerin yükünü üstlenen ünlülerin uzamaya maruz kaldığı görülür. Türkmen
Türkçesinde gerek sözcük köklerinde ve gerekse de kök-ek birleşmeleri esnasında
oluşan uzun ünlülerin değişik nedenleri vardır. İkincil uzun ünlülerin
oluşumunda bazen sözcük kök ve gövdelerindeki ses düşmeleri bazen de hece
kaynaşmalarının etkili olduğu görülür. Aynı zamanda özellikle kök-ek
birleşmelerinde hece kaynaşmalarının, eklere pekiştirme amacı yapılan
vurguların da uzun ünlülerin oluşumunda etkili olduğunu söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, İkincil Uzun Ünlü, Hece Kaynaşması, Ses Düşmesi

Upon Secondary Long Vowels in Turcomen Turkish

Öz

One of the most characteristic peculiarity of Turcomen
Turkish is that it has greatly protected the main long vowels in main Turkish.
Not having been in main construction of words, but as a result of different
vowel events the vowels having been exposed to be longer ones are called
secondary long vowels by us. Many forms at a level of affix and word in
historical periods of Turkish language have changed as a result of affixations
and omissions within the period of Turkmen Turkish and nearly become
unrecognizable. Vowels that take the task of omission of affixes and words in
new forms are exposed to change. There are several reasons of long vowels which
either being formed in origin of vowels or during connection of origin- suffix.
In composing of secondary long vowels sometimes omiting of voice in
construction and sometimes syllables’s is coming together have been effective.
We can say that especially syllables’s coming together in connection of
origin-suffix and stress that aims to strengthen suffix are effective in
composing of long vowels.

Anahtar Kelimeler

Turcomen Turkish, Secondary Long Vowels, Syllable Fusion, Omiting of Sounds

Kaynakça

• ATANIYAZOV, Soltanşa (2004). Türkmen Dilinin Sözköki Sözlügi, Aşgabat.
• AZMUN, Yusuf (1983). Ana Çizgileriyle Türkmence Dilbilgisi, Cilt I (Ses Bilgisi), Ankara: Ankara Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fak. Yayınları.
• AZMUN, Yusuf (1990). “Türkmence Asli ve Dolaylı Uzun Ünlüler”, Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi), Center For Middle East Studies of Harvard University, Volume 14: 75-94.
• BORCAKOV, A.; - SARIHANOV, M.; – SÖYEGOV, M.; – HOCAYEV, B.; – ÄRNAZAROV, S. (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikası (Morfologiya), Aşğabat: Türkmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• BURAN Ahmet; ALKAYA Ercan; YALÇIN, Süleyman Kaan (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Güneybatı / Oğuz Grubu), Ankara: Akçağ Yayınları
• BURAN, Ahmet (2006). “Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler”, II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Kayseri, 10-12 Nisan 2006.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• CLARK, Larry (1998). Turkmen Referrence Grammar, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• ÇARIYEW, Orazgılıç (2004). Türkmen Şorta Sözleri, Türkmenistanıñ Milli Medeniyyet “Miras” Merkezi, Aşgabat: Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmaları İnstıtutı.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• DERYAYEV, Hıdır (1983), Ikbal, Aşğabat.
• DOĞAN, Levent (2012). Türkmen Atasözleri, İstanbul: Kriter Yayınları.
• DURDIYEWA, Amangül (2004). Aslı Kerem (Türkmen Halk Destanı), Türkmenistanıñ Milli Medeniyyet “Miras” Merkezi, Aşğabat: Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmaları İnstıtutı.
• DURDIYEWA, Amangül (2006). Ependi, Türkmenistanıñ Milli Medeniyyet “Miras” Merkezi, Aşğabat: Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmaları İnstıtutı.
• ESENMEDOVA, Amangül (2010). Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiya), Aşğabat: Türkmenistanıñ Bilim Ministirliği Mağtımğulı Adındakı Dövlet Üniversiteti.
• GOWŞUDOW, Ata (1989). Perman, Aşğabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• GURBANNEPESOV, Kerim (1995). Oylanma Bayrı, Aşğabat: Türkmen Döwlet Neşiryat Gulluğı.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HAMZAYEVA, M. Ya. (1962). Slovarı Turkmenskogo Yazıka, Aşhabad: Akademiya Nauk Turkmenkoy SSP İnstitut Yazıkoznanıya.
• HANSER, Oskar (2003). Türkmence El Kitabı, çev. Zühal Kargı Ölmez, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 17, İstanbul: Kitap Matbaası.
• İLMİNCKY N. (1860). Ueber die Sprache der Turkmenen. Aus einem Briefe des Herrn Ilminsky an A.Schiefner.- Bulletin de I “Academie imperiale des sciences de St. Peterbourg”. T. I. SPb.
• KAKALIYEVA, N.; OTUZOV, S. (2008). Türkmen Halk Ertekileri, Aşğabat: Türkmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• KAHTALI SİS, Nesrin (1995). Nuhun Tupanı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• KARA, Mehmet (1997). Ata Atacanov’un Şiirleri I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARA, Mehmet (2012). Türkmen Türkçesi Grameri, İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• KERBABAYEW, Berdi (1992). Saylanan Eserler (Hėkayalar, Powestler we Folklor), Aşgabat: Magarıf.
• KIYASOVA, G.; GELDİMIRADOV, A.; DURDIYEV H. (2016). Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözlüği, Cilt II, Aşğabat: Türkmenistanıñ Ilımlar Akademiyası Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• KORKMAZ, Zeynep (2017). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORŞ, F. E. (1907). Proishodjeniye formı nastoyaşçego vremeni v zapadno-turyetskih yazıkah.
• MENİNSKİ F. (1680). Linguarum orietalium Turcicae, Arabicae, Visdobonae: Persicae institutiones, sen Grammatica Turcica.
• TEKİN, Talat (1958). “Ayınlı ve Hemzeli Kelimeler”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, C.VIII, 86: 110-113.
• TEKİN, Talat; ÖLMEZ Mehmet; CEYLAN Emine; ÖLMEZ Zuhal ve Süer EKER (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Kitapçılık.
• TIETZE, Andreas (2002- 2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt: A-E, İstanbul: Simurg Yayınları; İkinci Cilt F-J, Viyana: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• TÜRK Vahit (1999). “Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimleri ve Ekleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 10: 291-340.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• http://enedilim.com/sozluk/soz
• http://hazynasozluk.com/sözlük
• http://www.tdk.gov.tr