Yeni Dünya Düzeninde Birinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye'nin Güney Kafkasya Politikası

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 1, 28 - 43, 25.04.2020

Derya Çini Şimşek

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.682144

Öz

Coğrafi konumu itibariyle Türkiye ile aynı coğrafyanın bir uzantısı konumunda olan Güney Kafkasya bölgesiyle Osmanlı Devleti’nin ilgilenmeye başlaması XV. yüzyılın ortalarına rastlamaktaydı. Bölge, 1917 Bolşevik İhtilâli sonrası değişen şartlar nedeniyle önemini daha da arttırdı. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Anadolu’da başlayan Millî Mücadele Dönemi’nde Misak-ı Millî prensipleri etrafında şekillenen TBMM Hükümeti’nin dış politikası içerisinde Kafkasya bölgesi önemli yer tutmaktaydı. Bu bölgede uygulanacak politikada temel unsurlar; Elviye-i Selâse’nin (Kars, Ardahan ve Batum) ele geçirilmesi, Türklere yönelik Ermeni işgallerinin önlenmesi ve bu bağlamda Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile TBMM Hükümeti arasında iyi ilişkiler kurmak olarak belirlendi ve uygulamaya geçildi. Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile kurulan ilişkilerde en yoğun dönem de Sovyet Rusya’nın bu devletleri Bolşevikleştirmesine yakın olan 1920 ile 1921 yılı başlarına denk geldi. Çalışmada; Güney Kafkasya’nın tarihçesi, coğrafi ve jeopolitik önemi üzerinde durularak Birinci Dünya Savaşı sonrası bölgede yaşanan gelişmeler kapsamında TBMM Hükümeti ile Güney Kafkasya ülkeleri arasındaki ilişkiler literatür taraması yapılarak akademik çerçevede aktarılmaya çalışıldı. Çalışma, konusuyla ilgili geçmişte ya da mevcut durumu olduğu şekliyle tanımlamayı amaçlayan araştırma yaklaşımı olan “Tarama Modeli” ile incelendi. Bu çalışmanın özgün tarafı, Türkiye’nin Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki Güney Kafkasya politikasının, dönemin belge, anı ve kayıtlarıyla incelenmiş olmasıdır. Araştırmanın sonucunda; TBMM Hükümeti döneminde Ermenistan ile mücadele sürerken, Azerbaycan ve Gürcistan ile elçilik düzeyinde iyi ilişkiler kurulmuş fakat ilerleyen süreçte Güney Kafkasya’da yukarıda adları bulunan bu üç devlet Sovyet Rusya tarafından işgal edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Güney Kafkasya, Türkiye, Dış Politika

Turkey's South Caucasus Policy after the First World War in the New World Order

Öz

The Ottoman State's interest in the South Caucasus region, which is an extension of the same geography as Turkey in terms of its geographical location, has coincided with the middle of the fifteenth century. During the National Struggle that started in Anatolia at the end of the First World War, the Caucasian region had an important place in the foreign policy of the Government of the Grand National Assembly, which was shaped around the Misak-ı Milli principles. The main elements of the policy to be implemented in this region are; the capture of Elviye-i Selâse (Kars, Ardahan and Batum) was determined as the prevention of Armenian occupations against Turks and establishing good relations between Azerbaijan, Georgia and the Government in this context. In the study, the history of the South Caucasus is examined in the context of developments in the region after the First World War by focusing on its geographical and geopolitical importance and the relations between the Government of the Grand National Assembly and the South Caucasian governments were studied in an academic context. The study has been analysed with the “Scanning Model”, a research approach aimed at identifying the subject in its past form or the current situation as it is. The originality of this study is that Turkey's South Caucasus policy after the First World War to shed light on with documents, memoirs and records of the period.

Anahtar Kelimeler

South Caucasus, Turkey, Foreign Policy

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• BCA, 30.18.1.1/4.48.1.
• BCA, 30.18.01.01/ 6.35.1.
• BCA, 30.18.01.01/ 6.35.2.
• BCA, 30.18.01.01/ 6.35.3.
• BCA, 30.18.01.01/6.35.4.
• Meclis Zabıtları
• TBMMZC, D.I, C.2, T.B.M.M. Matbaası, s.48, (29 Mayıs 1920).
• TBMMZC, D.I, C.1, T.B.M.M. Matbaası, s.190-198. (5 Mayıs 1920).
• TBMMZC, D.1 C.5, T.B.M.M. Matbaası, s.244-245 (30 Ekim 1920).
• TBMMZC, D.I, C.11. T.B.M.M. Matbaası, s.332-333 (16 Mart 1921).
• TBMMZC, D1, C.13, T.B.M.M. Matbaası, s.258-262 (24 Ekim 1921).
• TBMMZC. D.2, C.17, T.B.M.M. Matbaası, s.254-331. (13 Nisan 1925).
• AKŞİN, Sina (1992). İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Son Meşrutiyet, (1919-1920), Cilt 2, İstanbul: Cem Yayınevi.
• ALSIRT, Figen Tavil (2009). Bağımsızlık Sonrası Gürcistan’ın Yeniden Yapılanması Ve Bu Süreçte Türkiye İle İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ARMAOĞLU Fahir (1993). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914‐1990, Cilt 1, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal (2005). Nutuk 1919 – 1927, ed. Zeynep Korkmaz, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: Türk Hava Kurumu Basımevi.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya (1980). İkinci Adam, Cilt 1, İstanbul: Remzi Kitapevi.
• BAYUR, Yusuf Hikmet (1983). Türk İnkılap Tarihi, Cilt 3, Ankara: TTK Yayınları.
• ÇAĞLAYAN, Kaya Tuncer (2003). İngiliz Belgelerine Göre İngiltere ve Osmanlı Devleti Arasında Ayrı Barış Girişimleri (1917-1918), Samsun: Palmiye Kitapları.
• ÇAPRAZ, Hayri (2006). “Gürcistan’da Rus İdaresinin Yerleşmesi (1800-1850)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, 1(1):67-80.
• ÇİLOĞLU, Fahrettin (1993). Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi, İstanbul: Ant Yayınları.
• ELYAR, Süleymanov (1997). Azerbaycan Tarihi, Bakü: Azerbaycan Devlet Yayınları.
• GAMSIZ, Yüksel ve Emrullah TEKİN (1993). Kafkasya ve Türkistan, İstanbul: Harp Akademileri Yayınları.
• GÜL, Muhittin (2009). “Türk- Gürcü İlişkileri ve Türkiye Gürcüleri”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 11(1): 75-108.
• GÜL, Mustafa (1995). “Elvîye-i Selâse'nin Osmanlı Devleti'ne İadesi ve Bazı Uygulamalar”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 4(15): 499-513.
• GUNİAVA, Gela (2007). Türk‐Rus İlişkileri ve Gürcistan, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Ankara.
• GÜRSEL, Haluk (1968). Tarih Boyunca Türk – Rus ilişkileri, İstanbul: Ak Yayınları.
• KAZIM, Karabekir (1995). İstiklal Harbimiz, Cilt 1, İstanbul: Merk Yayıncılık.
• KILIÇ, Selami (1998). Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KURAT, Akdes Nimet (1999). Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara: TTK Yayınları.
• MECİDOV, Ceyhun (2008). Azerbaycan’da Demokratikleşme Süreci ve Siyasi Partiler: Çok Partili Hayata Geçiş, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi, Ankara.
• ÖZTOPRAK, İzzet (2003). Maverâ-yı Kafkas Hükûmeti, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• PERİNÇEK, Mehmet (2014). Atatürk’ün Sovyetler ile Görüşmeleri Sovyet Arşiv Belgeleriyle, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• SARAY, Mehmet (1997). Kafkas Araştırmaları III. İstanbul: Çetin Matbaa.
• SARAY, Mehmet (1998). Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• SARI, Mustafa (2017). “Batum’da Son Türk İdaresi (1921)”, Vakanüvis, 2: 475-506.
• ŞAHİN, Enis (2002). Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Ankara: TTK Yayınları.
• ÇİNİ ŞİMŞEK, Derya (2019). Ankara’da Açılan İlk Gürcistan Temsilciliği ve Türk Gürcü İlişkileri, Ankara: Siyasal Kitapevi.
• TAŞKIN, Deniz (2015). Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya’nın Zorunlu Dönüşümü, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• TÜRKMEN, Zekeriya (2011). Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a Hareketi ve Müfettişlik Bölgesindeki Faaliyetleri, 90.Yılında Millî Mücadele Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. Aytuğ Tokur, ss. 63-98, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• YANAR, Savaş (2002). Türk-Rus İlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, İstanbul: IQ Yayınları.
• YALÇIN, Semih (2011). Millî Mücadele Dönemi, 90.Yılında Millî Mücadele Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. Aytuğ Tokur, ss. 11-27, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.