The Ottoman Empire and the Turks in the Mercator Atlas, as explicated by Katib Çelebi

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 27, 24.04.2021

Ahmet Üstüner

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.894146

Öz

Katib Çelebi, who had an exceptional place in the Ottoman Empire’s 17th century historiography, translated and annotated Gerardus Mercator’s famous geography-history work known as Atlas Minor under the title Levâmi‘u’n-Nûr fî-Zulmet-i Atlas Minor in order to use it as a source. This work mentions the historical geography in accordance with the general classification of the continents, and at the same time includes historical, geographic, political, legal and legendary information about the whole world, starting with Europe. In this context, some information about Turkish history, geography, culture, political structure and civilization has been transferred to Ottoman Turkish in independent sections or in retail sentences with the work. The information contained in the content of the work is written from ancient sources until 1595, when the work was first published, or compiled from close witnesses to the event.
Katib Çelebi criticized the work of Mercator as explaining the information about Turkish history as a whole or to annotated it with critical words. In addition, in some sections, he was quoted in the same way without commenting as if leaving it to the reader. In this context, it is valuable for Ottoman history studies to reveal how Turkish history was evaluated by Mercator, one of the 16th century European scholars, and how it was conveyed and criticized by Katib Çelebi. The aim of the article is to compile the information found in important works in terms of both European and Ottoman history and present them to the academic world, and to evaluate and compare the given information in the light of current sources about the period. At this point, Katib Çelebi’s criticism of the information in Atlas Minor is also included.

Anahtar Kelimeler

Levâmi‘u’n-Nûr, Katib Çelebi, Turcicum Imperium, Gerardus Mercator., Tartaria, Asia Minor

Kâtib Çelebi Kalemiyle Mercator Atlası'nda Osmanlı Devleti ve Türkler

Öz

Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyıl tarih-coğrafya yazıcılığında müstesna yeri olan Kâtib Çelebi kaynak olarak kullanmak amacıyla Gerardus Mercator’un meşhur Atlas Minor kısa adıyla bilinen coğrafya-tarih eserini Levâmi’u’n-Nûr fî-Zulmet-i Atlas Minor adıyla şerh-tercüme etmiştir. Söz konusu eser kıtaların genel tasnifine uygun olarak tarihî coğrafyadan bahsetmekte, aynı zamanda Avrupa’dan itibaren bütün dünya hakkında tarihî, coğrafî, siyâsî, hukûkî ve efsanevî bilgiler de içermektedir. Bu bağlamda eserle birlikte bağımsız bölümlerde veya çeşitli konular vesilesiyle perakende cümleler halinde Türk tarihi, coğrafyası, kültürü, siyasî yapısı ve medeniyeti hakkında birtakım bilgiler de Osmanlı Türkçesine aktarılmış bulunmaktadır. Eserin içeriğinde bulunan bilgiler antik dönem kaynakları ile birlikte eserin ilk tam neşrinin yapıldığı 1595 yılına kadar kaleme alınmış eserlerden veya dönem seyyahlarından derlenmiş bilgilerdir.
Kâtib Çelebi, eserin bütününde olduğu gibi Türk tarihine dair bilgileri de açıklamış veya derkenarda eleştirmiştir. Ayrıca bazı bölümleri okuyucuya bırakırcasına yorum yapmamak suretiyle aynıyla aktarmıştır. Bu bağlamda 16. yüzyıl Avrupa bilginlerinden Mercator tarafından Türk tarihinin nasıl değerlendirildiğinin ve bunun Kâtib Çelebi tarafından nasıl aktarılıp yer yer eleştirildiğinin ortaya konulması Osmanlı tarihi çalışmaları açısından kıymet taşımaktadır. Makalede gerek Avrupa gerekse Osmanlı tarihi açısından önemli bilgilerin derlenerek akademik camiaya sunulması ve Kâtib Çelebi’nin Atlas Minor’de bulunan Türk tarihi ile ilgili bilgileri eleştirisine yer verilerek kaydedilen bilgilerin güncel kaynaklar ışığında değerlendirilerek kıyaslanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Levâmi‘u’n-Nûr,, Kâtib Çelebi,, Atlas Minor,, Turcicum İmperium,, Gerardus Mercator, Tartarya

Kaynakça

• AK, Mahmut (1993). “Coğrafya (Osmanlılar Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, , ss. 62-66, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• AK, Mahmut (2004). "Osmanlı Coğrafya Çalışmaları", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, II(4): 163-211.
• AKMAN, Mehmet (1997). Osmanlı Devleti'nde Kardeş Katli, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• BAŞAR, Fahameddin (1995). "Fetret Devri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 12, ss. 480- 482, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BAŞAR, Fahameddin (2006a). "Mûsâ Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 31, ss. 216-217, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BAŞAR, Fahameddin (2006b). "Mustafa Çelebi, Düzme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 31, ss. 292-293, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BİLGE, Mustafa L., (1995). “Fas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 12, ss. 190-192, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BOŽIĆ, Mate (2017). "Bitka kod Siska 1593 godine", Pleter: Časopis udruge studenata povijesti, 1(1): 177-192.
• ÇAKIR, İbrahim Etem (2013). "Fatih Dönemi Teşkilat Kanunnamesi: Kanunnâme-i Âl-i Osman ve Osmanlı Devleti'nde Kardeş Katli," 1. Uluslararası Hünkâra Vefâ Sempozyumu, Bildiriler, 1-3 Mayıs ss. 193-209, Kocaeli: Gebze Belediyesi Yayınları.
• DANIŞ, İlhami (2019). "Başlangıcından XVI. Yüzyıl Sonuna Kadar Türk İslâm Coğrafyacılığı (Ekoller, İsimler ve Eserler)", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 17(33): 9-40.
• DJURIC-ZAMOLO, Divna (1992). "Belgrad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 5, ss. 407-409, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• EMECEN, Feridun (2003). "Mehmed III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, ss. 407- 413, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• EMECEN, Feridun (2005). "Mohaç Muharebesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 30, ss. 232-235, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• GÜLHAN, Muhammet (2020). "Yeni Belgelerin Işığında Telli Hasan Paşa’nın Osmanlı-Habsburg Sınırındaki Faaliyetleri (1591-1593)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7 (2): ss. 1254-1289.
• HAGEN, Gottfried (2015), Bir Osmanlı Coğrafyacısı İşbaşında: Kâtib Çelebi‘nin Cihânnüması ve Düşünce Dünyası, çev: Hilal Görgün, İstanbul: Küre Yayınları.
• İLGÜREL, Mücteba (1988). “Acemi Oğlanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 1, ss. 88, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Halil (1995). “Eyalet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 11, ss. 548-550, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2003). "Mehmed I", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, ss. 391-394, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2003). “Mehmed II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, ss. 395-407, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Murad (2006). "Murad I", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 31, ss. 156-164, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2008). “Rumeli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 35, ss. 232-235, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2010). Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları, İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• JORGA, Nicolae (2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt: 2, Çev: Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Kâtib Çelebi (1653). Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Nuruosmaniye: 2998.
• Kâtib Çelebi, Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Esad Efendi: 2042.
• Kâtib Çelebi, Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hacı Ahmed Paşa: 178.
• Kâtib Çelebi, Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar: 6610.
• Kâtib Çelebi, Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar: 123.
• Kâtib Çelebi, Levamiʻu’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar: 2350.
• Kâtib Çelebi (1648). Cihannüma I, National Bibliothek Vien, Mixt: 389.
• Kâtib Çelebi (1654). Cihannüma II, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan: 1624.
• Kâtib Çelebi (2017). Fezleke I-II, haz. Zeynep Aycibin, İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• KENANOĞLU, M. Macit (2006). "Mülk", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 31, ss. 540-542, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• LEE, Younghee (2020), Osmanlı Devleti’nde Devşirme Sistemi (Fatih Dönemi’nde Vezir-i Azamlar ve Zağanos Paşa), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara.
• MERCATOR, Gerardus - HONDIUS, Jodocus (1609). Atlas Minor Gerardi Mercatoris à I. Hondio Plurimis æneis Tabulis Auctus Et Illustratus, Amsterdam.
• MERCATOR, Gerardus - HONDIUS, Jodocus (1621). Atlas Minor Gerardi Mercatoris à I. Hondio Plurimis æneis Tabulis Auctus Et Illustratus, Amsterdam.
• MERCATOR, Gerardus - HONDIUS, Jodocus (1634a). Atlas Minor Gerardi Mercatoris à I. Hondio Plurimis æneis Tabulis Auctus Et Illustratus, Amsterdam.
• MERCATOR, Gerardus - HONDIUS, Jodocus (1634b). Atlas Minor Gerardi Mercatoris à I. Hondio Plurimis æneis Tabulis Auctus Et Illustratus, Amsterdam Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Zbiorów Kartograficznych, D. 287/17, 22-V-50.
• MOACANIN, Nenad (2009). "Siska”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 37, ss. 274, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ORTELIUS, Abraham (1570). Theatrum Orbis Terrarum, Amsterdam.
• ÖZCAN, Abdülkadir (1994). "Devşirme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 9, ss. 254-257, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir (1995). "Fatih Devri ve Kanunlaştırma Hareketleri," İstanbul Armağanı 1, Fetih ve Fatih, ss. 153-160, İstanbul: İBB Kültür Daire Başkanlığı Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir (2002). "Kul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 26, ss. 348-350, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir (2012). "Ulûfeciyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 42, ss. 126-127, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZDEMİR, Serdar (2003). Osmanlı Devleti’nde Devşirme Sistemi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul.
• PACHYMERES, Georges (2009). Bizanslı Gözüyle Türkler, çev. İlcan Bihter Barlas, İstanbul: İlgi Kültür Yayıncılık.
• PAPP, Sandor (2013). “Yanıkkale”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 43, ss. 315-316, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• RICAUT, Paul (2004). Türklerin Siyasi Düsturları, Ankara: Elips Yayınları.
• SARICAOĞLU, Fikret (2002). Kâtib Çelebi‘nin Otobiyografileri” İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, (Prof. Dr. İsmet Miroğlu Hatıra Sayısı), 37: 297-319.
• ŞAHIN, Cemile (2012). "Osmanlı Toprak Sistemi Hakkında Genel Bir Değerlendirme", The Journal of Academic Social Science Studies, 5(6): 434-461.
• UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı (1995). Osmanlı Tarihi, Cilt: I-II-III/I, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÜSTÜNER, Ahmet (2017). Levamiʻu’n-Nûr (Metin-Değerlendirme), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları, İstanbul.
• ÜSTÜNER, Ahmet (2019). "Klasik Çağ Sonrası Osmanlı Coğrafya Çalışmaları", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 17(33): ss. 41-104.
• ZINKEISEN, Johann Wilhelm (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt: 3, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ef/Relief_of_the_battle_of_Sisak_-_Unknown_-_Google_Cultural_Institute.jpg
• https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ef/Relief_of_the_battle_of_Sisak_-_Unknown_-_Google_Cultural_Institute.jpg