Budist Anlatı Metinlerine Ait Muhtelif Eski Uygurca Fragmanlar

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 1, 17 - 36, 28.04.2023

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1209224

Öz

Eski Uygurca; temelde Budizm, Manihaizm ve Nasturi Hristiyanlığa ilişkin dinî metinlerin tercümesine dayanır. Budizm ise bunlar içerisinde en geniş yere sahip olandır. Hususiyetle Sanskritçe Budist külliyata ilişkin eserlerden oluşan Budist Uygur edebiyatı, içerisinde birçok farklı türde ve konuda eser bulundurur. Bu eserler içerisinde de anlatı veya masal olarak tasnif edilen metinler oldukça büyük bir paya sahiptir. Budist anlatılara ilişkin eserler kimi zaman müstakil olarak kaleme alınır, kimi zaman ise sūtralar gibi bazı hacimli eserler içerisindeki bölümleri oluşturur. Eski Uygurca Daśakarmapathāvadānamālā, Araṇemi-jātaka, Bodhisattva Sattvauṣadha, İyi ve Kötü Prens, Candraprabha-avadāna, Śarabha-jātaka ve Rāma anlatısı Budist anlatı yazını söz konusu olduğunda bahsedilmesi gereken en önemli metinlerdendir. Bunların yanında bugün herhangi bir çalışmanın konusunu oluşturmayan ve hangi metne ait olduğu tespit edilememiş metin parçaları da mevcuttur. Bu metin parçaları kimi zaman Eski Uygurcada daha evvel tanıklanmamış kimi sözlerin ve kavramların ortaya çıkmasına fayda sağlamaktadır. Bununla beraber Budist anlatı metinlerinin bütünlüklü bir çerçevesinin çizilmesini ve bununla birlikte Sanskritçe kökenli Budist Uygur külliyatının sınırlarının belirlenmesini sağlamaktadır. Bu noktada bu yazıda 106 satır hacmindeki muhtelif konulara ilişkin şimdiye kadar neşredilmemiş Eski Uygurca anlatı türüne ait metin parçalarının filolojik neşri amaçlanmıştır. Bu çalışmaya dâhil edilen fragmanlar bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda şu arşiv numaralarıyla korunmaktadır: U 1946a; U 1946b; U 1126; U 1867; U 2011 ve U 2109+U 2003. Bu yazıda bahsi geçen bu fragmanların çeviri yazısı, harf çevirisi, Türkiye Türkçesine çevirisi, metne ilişkin notları ve dizin/sözlüğü sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Budizm, masal, anlatı, metin neşri, Old Uyghur, Buddhism, legend, narrative, text edition

Destekleyen Kurum

Bu yazı TÜBA-GEBİP programı tarafından desteklenmiştir.

Various Old Uyghur Fragments of Buddhist Narrative Texts

Öz

Old Uyghur; mainly based on the translation of religious texts on Buddhism, Manichaeism and Nestorian Christianity. Buddhism is the most widespread among them. Buddhist Uyghur literature, which consists of works related to the Buddhist canon in Sanskrit, contains works in many different genres and subjects. Among these works, the texts classified as narratives or legends have a large share. Works on Buddhist narratives are sometimes written independently, and sometimes they form sections within some voluminous works such as sūtras. Old Uyghur Daśakarmapathāvadānamālā, Araṇemi-jātaka, Bodhisattva Sattvauṣadha, Good and Evil Prince, Candraprabha-avadāna, Śarabha-jātaka and Rāma-narratives are among the most important texts to be mentioned when it comes to Buddhist narrative literature. In addition to these, there are also the fragments that do not form the subject of any study today and whose text could not be determined. These fragments sometimes help to reveal some words and concepts that have not been witnessed before in Old Uyghur. In addition, they provide an integrated framework of the Buddhist narrative texts and, together with this, the determination of the boundaries of the Buddhist Uyghur corpus of Sanskrit origin. At this point, in this article, the philological edition of fragments belonging to the Old Uyghur narrative genre, which has not been published until now, on various subjects in the volume of 106 lines is aimed. The fragments included in this work are preserved today in the Berlin Turfan Collection under the archival numbers: U 1946a; U 1946b; U1126; U 1867; U 2011 and U 2109+U 2003. Transcription, transliteration, translation into Turkey Turkish, text notes and index/dictionary of these fragments mentioned in this article are presented.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, Buddhism, legend, narrative, text edition

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Revised and greatly enlarged (Vol. 1-2). Rodopi.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford at the Clarendon.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary (Vol. II: Dictionary). Yale University.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Gabain, A. v. (1965). Die alttürkische Literatur. İçinde P. N. Boratav (Ed.), Philologiae Turcicae Fundamenta (S. 211-243). Franz Steiner Verlag.
• Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan.
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English dictionary (Part I-II). Kelly and Walsh.
• Laut, J. P. (1986). Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler. Harrassowitz.
• Laut, J. P. (1989). Die unerschütterliche Versenkung. Ein Fragment der alttürkischen buddhistischen Erzählliteratur. İçinde E. Wagner & K. Röhrborn (Ed.), Kaškūl. Festschrift zum 25. Jahrestag der Wiederbegründung des Instituts für Orientalistik an der Justus-Liebig-Universität Gießen. (S. 38-51). Otto Harrassowitz.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford University.
• Ölmez, M. (1997). Kurzer Überblick über die Buddhistische Übersetzungsliteratur in Alttürkisch. İçinde M. Ölmez (Ed.), Çağdaş Türk edebiyatına eleştirel bir bakış Nevin Önberk armağanı (ss. 225-256). Simurg.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones linguae Tocharicae (Pars I: Thesaurus linguae Tocharicae dialecti A). Státní Pedagogické Nakladatelství.
• Rhys Davids, T. W. & Stede, W. (1921-1925). The Pali text society’s Pali-English dictionary. Pali Text Society.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien (1-6). Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien (Band 1: ab- - äzüglä-). Steiner.
• Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien (Band 2: aš-äžük). Steiner.
• Scharlipp, W. E. (2005). Die alttürkische Literatur: Einführung in das vorislamische Schrifttum. Verlag auf dem Ruffel.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Tez No. 122582) [Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Tezcan, S. (1978). En eski Türk dili ve yazını. İçinde A. Sayılı (Ed.), Bilim, kültür ve öğretim dili olarak Türkçe (ss. 271-323). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2010). Alttürkische Handschriften (Teil 10: Buddhistische Erzähltexte). Franz Steiner Verlag.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien: Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā (Teil 1-3). Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra: Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftfragmenten von Berlin und Kyoto. Brepols.
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası (Raf numarası U 1126 [M 146]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1126seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası (Raf numarası U 1126 [M 146]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1126seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası (Raf numarası U 1867 [T II Y 59]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1867seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası (Raf numarası U 1867 [T II Y 59]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1867seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası/ön (Raf numarası U 1946a/U 1946b [T III M 184; Glas: T III M 184b, T III M 184c]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1946abseite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası/arka (Raf numarası U 1946a/U 1946b [T III M 184; Glas: T III M 184b, T III M 184c]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u1946abseite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası (Raf numarası U 2003 [Glas: T]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2003seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası (Raf numarası U 2003 [Glas: T]). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2003seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası (Raf numarası U 2011). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2011seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası (Raf numarası U 2011). Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2011seite2.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). A sayfası (Raf numarası U 2109 [Glas: T]). Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2109seite1.jpg
• Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv (n.d.). B sayfası (Raf numarası U 2109 [Glas: T]). Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Erişim Tarihi Kasım 23, 2022, https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2109seite2.jpg