Selçuklu Dönem Kaynaklarında Sefih Hükümdar İmgesi: II. Gıyaseddin Keyhüsrev

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 401 - 417, 29.10.2024

Ali Kozan , Esra Turgut

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1477918

Öz

Türk-İslam tarih yazıcılığı geleneğinde bir paradoks olarak gazî sultan imgesine karşın bir sefih sultan imgesinden bahsetmek mümkündür. Dönem kaynakları, iktidar sürelerinde sefahate düşkünlükleri ve bu nedenle pasif bir yönetim anlayışı sergiledikleri iddia edilen hükümdarlardan eleştiri diliyle söz eder. Bu bağlamda zâhid ve gazi hükümdarların devletin refah, yükseliş ve ihtişamına; kabiliyetsiz ve sefih hükümdarların ise bu durumun aksine devletin gerilemesine ve dağılmasına delalet ettiği vurgulanır. Özel hayatları ve/veya devlet yönetiminde gösterdikleri düşük profille eleştirilen idareciler aslında devletin çöküşünün de habercisidir. Bu bağlamda Gazneli sultanı Mesud (1030-1041), Irak Selçuklu meliki II. Tuğrul (1177-1194) ve Harezmşah meliki Ebubekir (1191-1210) gibi idareciler söz konusu gelenekte sefih hükümdar imgesinin ilk örnekleri arasında yer alır.
Bu geleneğin bir uzantısı olarak Selçuklu dönem kaynaklarında eleştirilen bir diğer hükümdar ise ideal sultan imgesinden uzak dünyaperest bir sefih olarak tasvir edilen II. Gıyâseddin Keyhüsrev (1237-1246)’dir. Küçük yaşta Selçuklu tahtına çıkması, tahta çıkış süreci, yaşam tarzı, devlet adamlarına karşı tutumu, Babai ayaklanması ve Kösedağ Savaşı’ndaki başarısızlıkları gibi unsurlar bu yaklaşımın gerekçeleri olarak sıralanır. Bu tasvirde aslında, liyakatsiz olarak görülen Keyhüsrev üzerinden sefahatin maddi ve manevî iki çöküşe sebebiyet verdiği olgusu meşrulaştırılır: devlet ve ahlak. Kroniklerde sefahat eleştirisi bağlamında geçen rivayetler ve değerlendirmeler ise onların mikro nasihatname veya siyasetname pasajları olarak değerlendirilmesine kapı aralar. Bu çalışmada, Selçuklu dönem kaynaklarında II. Gıyâseddin Keyhüsrev’e yönelik sefahat eleştirileri, eleştirilerin gerekçeleri ve dönem tarih yazımında sefih hükümdar imgesi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçukluları, gazi, gaza, gazi sultan, sefih sultan, II. Gıyaseddin Keyhüsrev

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmud. (2011). Selçuknâme (E. Merçil, Haz.). Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ahmet Eflâkî. (1973). Âriflerin menkıbeleri (T. Yazıcı, Çev.; Cilt 1). Hürriyet Yayınları.
• Aknerli Grigor. (2007). Okçu milletin tarihi (H. D. Anreasyan, Çev.). Yeditepe Yayınevi.
• Akropolites. (2008). Vekâyiname (B. Umar, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-ahbâr (M. Öztürk, Çev.). TTK Basımevi.
• Altunsoy, N. (2021). Türkiye Selçukluları Döneminde Gayrimüslimler. TTK Basımevi.
• Anonim. (1952). Anadolu Selçukluları Devleti tarihi III (Histoire des Seldjoukides d’Asie Mineure) (F. N. Uzluk, Çev.). TTK Basımevi.
• Anonim. (2014). Târih-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme) (H. İ. Gök & F. Çoşguner, Haz.). Atıf Yayınları.
• Anooshahr, A. (2014). Gazi sultanlar ve İslâmın sınırları (geç orta çağ ve erken modern dönemlere ilişkin karşılaştırmalı bir inceleme) (Y. K. Taştan, Çev.). Ötüken Yayınları.
• Apaydın, H. Y. (1996). Hacir. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 14, ss. 513-517). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ayönü, Y. (2014). Selçuklular ve Bizans. TTK Yayınları.
• Bayram, M. (1994). Selçuklular zamanda Anadolu’da bazı yöreler arasındaki farklı kültürel yapılanma ve siyasî boyutları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Dergisi, (1), 79-92.
• Belâzürî. (1996). Ensâbu’l-eşrâf (S. Zekkar & R. Zirikli, Tahk.; Cilt 5). Dâru’l-Fikr.
• Beyhakî. (2022). Târîh-i Beyhakî (N. Lügal, Çev.). TTK Basımevi.
• Bezer, G. Ö. (2020). İldenizliler. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 22, ss. 82-84). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cahen, C. (2000). Osmanlılardan önce Anadolu (E. Üyepazarcı, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Canby, S. R., Beyazıt D., Rugiadi M. & Peacock, A. C. S. (2022). Saray ve kozmos Selçukluların muhteşem çağı (E. Gökyaran, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Elvan Çelebi. (2014). Menâkıbu’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiyye (İ. Erünsal & A.Y. Ocak, Haz.). TTK Basımevi.
• Ersan, M. (2010). Türkiye Selçuklu Devletinin dağılışı. Birleşik Yayınevi.
• Akropolites, G. (2008). Vekayinâme (B. Umar, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Gordlevski, V. A. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti (A. Yaran, Çev.). Onur Yayınları.
• Gökhan, İ., Koçak, K. & Saraç, H. (2016). Anadolu Selçukluları Döneminde Nevşehir, Niğde, Kayseri ve Aksaray çevresinin siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel tarihi. Cappadocia Journal. 7, 83-117. https://www.10.18299/cahij.106
• Gregory Abû’l-Farac. (1999). Abû’l-Farac tarihi (Ö. R. Doğrul, Çev.; Cilt 2). TTK Basımevi.
• Huseyni. (1999). Ahbaru’d-Devleti’s-Selçukiyye (N. Lügal, Çev.). TTK Basımevi.
• İbn Bibi. (2014). El-Evâmirü’l-alâ’iyye fi’l-umûri’l-alâ’iyye (M. Öztürk, Çev.; Cilt 2). TTK Basımevi.
• İbn Kesir. (1995). El-Bidâye ve’n-nihaye (M. Keskin, Çev.; Cilt 8). Çağrı Yayınları.
• İbnü’l-Esir. (1991). El-Kâmil fi’t-tarih tercümesi (A. Ağırakça, Çev.; Cilt 7). Bahar Yayınları.
• İsfehani. (1995). El-Egani (Cilt 15). Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kafesoğlu, İ. (1992). Selçuklu tarihi. MEB Yayınları.
• Kahraman, A. (2002). Ebu Hanife’nin ictihatlarında insan hürriyetine ve onuruna verdiği önemi gösteren bir örnek -sefihin hacir edilmemesi-. İslami Araştırmalar Dergisi, 15(1-2), 247-253.
• Karaman, H., Özek, A. & Turgut, A. (Haz.). (1997). Kur’an-ı Kerim ve açıklamalı meâli. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaymaz, N. (1965). Anadolu Selçuklularının inhitatında idare mekanizmasının rolü II. Tarih Araştırmaları Dergisi, 3(4-5), 23-61.
• Kaymaz, N. (2014). Anadolu Selçuklu sultanlarından II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev ve devri. TTK Basımevi.
• Kazvînî, H. M. (2015). Tarîh-i güzîde (Zikr-i pâdişâhân-i Selçukiyân) (E. Göksu, Ed.). Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Kılıç, Ü. (2007). Yezid b. Muaviye’nin şahsiyetinin oluşumunda etkili olan unsurlar. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(1), 69-89.
• Kılıç, Ü. (2013). Yezîd I. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 43, ss. 513-514). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kiragos. (2007). Ermeni kaynaklarında Türkler ve Moğollar (H. Oktay, Çev.). Selenge Yayınları.
• Koca, S. (2010). Türkiye Selçuklu tarihine damgasını vuran menfur bir cinayet: Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın zehirlenmesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (27), 347-369.
• Kütük, A. (2018). Kösedağ Savaşı’nın kaybedilmesinde II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kişiliği ve uygulamalarının rolü. İçinde A. Kaya (Ed.) 1243 Kösedağ Savaşı (ss. 289-314) Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Mecit, S. (2017). Anadolu Selçukluları (bir hanedanın evrimi). İletişim Yayınları.
• Melville, C. (2008). Anatolia under the Mongols. In K. Fleet (Ed.) The Cambridge history of Turkey. (pp. 51-101). Cambridge University Press.
• Merçil, E. (2013). Müslüman Türk Devletleri tarihi. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Mesudî (2004). Murûc ez-zeheb (Cilt 3-4). Darü’l Kütübi’l-İlmiyye.
• Mirhand, M. H. M. (2018). Ravzatu’s-safâ (E. Göksu, Çev.). TTK Yayınları.
• Müneccimbaşı Ahmed. (2016). Câmiu’d-düvel (Selçuklular tarihi) (A. Özgül, Haz.; Cilt 2). Kabalcı Yayıncılık.
• Nesevî. (1934). Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (N. Asım, Çev.). Devlet Matbaası.
• Niğdeli Kadı Ahmed. (2015). El-Veledü’ş-şefik ve’l-hâfidü’l-hâlik’ı (A. Ertuğrul, Çev.; Cilt 1) TTK Yayınları.
• Nizamü’l-Mülk. (2009). Siyasetname (M. T. Ayar, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2009). Babailer İsyanı. Dergâh Yayınları.
• Onur, M. (2016). İslam hukukunda sefeh durumu ve sefihin hacri. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(5), 107-129.
• Ömerî. (2014). Mesâlîku’l ebsâr (Türkler hakkında gördüklerim ve duyduklarım) (A. Batur, Çev.). Selenge Yayınları.
• Öztürk, N. (Haz.). (2008). Oruç Beğ tarihi (1288-1502). Çamlıca Basımevi.
• Peacock, A. C. S. (2016). Anadolu Selçukları Orta Çağ Ortadoğusu’nda saray ve toplum (S. Aykut, Çev.). Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
• Sevim, A. (2022). Keyhusrev II. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, ss. 348-350). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sevim, A. & Merçil, E. (1995). Selçuklu Devletleri tarihi. TTK Basımevi. Sıbt İbnü’l-Cevzî. (1434/2013). Mir’atü’z-zamân (İ. Zeybek, Tahk.; Cilt 22). Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye.
• Simbat G. (1946). Başkumandan Simbat vekayinâmesi (951-1334) (H. D. Andreasyan, Çev.) TTK Kütüphanesi (Basılmamış nüsha).
• Quentin, S. D. S. (2006). Bir keşişin anılarında Tatar ve Anadolu (E. Özbayoğlu, Çev.). DAKTAV Yayınları.
• Sümer, F. (1969). Anadolu’da Moğollar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (1), 1-144.
• Sümer, F. (2022). Keykâvus II, İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, s. 355). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (2009). Selçuklular. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 36, ss. 365-371). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şen, Z. (2021). Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Keyhusrev’in karakter incelemesi. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (14), 255-284. https://doi.org/10.23897/usad.961361 Taberî. (t.y.). Tarih-i Taberî (M. F. Gürtunca, Çev.; Cilt 2). Sağlam Yayınevi.
• Turan, O. (1969). Selçuklular tarihi ve Türk İslam medeniyeti. Turan Neşriyat.
• Turan, O. (2013). Selçuklular zamanında Türkiye. Ötüken Yayınları.
• Yazıcızâde Alî. (2014). Selçuk-nâme -indeksli tıpkıbasım- (A. Bakır, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, M. (1998). 2. Gıyaseddin Keyhüsrev Devri (Tez No. 86309). [Yüksek lisans tezi, Niğde Üniversitesi], YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yinanç, M. H. (2014). Türkiye tarihi Selçuklular Devri (R. Yinanç Haz.; Cilt 2). TTK Yayınları.