Ruus Defterlerine Göre 17. Yüzyıl’da Galata Kazası’nda Paşalar Tarafından Kurulan Vakıflar

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 485 - 504, 29.10.2024

Sevgi Akkoyun

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1483857

Öz

Arşiv kaynakları, Osmanlı tarihi çalışmalarına orijinal bilgi sağlamaktadır. Bu kaynaklardan biri de ilk örnekleri 16. yüzyıl ortalarına kadar tarihlenmiş olan ruus defterleridir. Bu defterler özellikle teşkilat tarihimizi aydınlatma konusunda başvurulacak ilk kaynaklardan olup Osmanlı şehirlerindeki kurumlar ve günümüze kadar ulaşamayan birçok vakıf ve hayır kurumu hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Özellikle vakıfların nasıl örgütlendiği, yönetim organlarının nasıl oluştuğu ve dereceleri hakkında bilgiler içermektedir.
Bu çalışmada, ruus defterlerinden yararlanılarak 17. yüzyılda Galata Bölgesi'nde paşalar tarafından kurulan vakıflar ele alınmıştır. Osmanlı Devleti için Galata, kozmopolit yapısı ve limanındaki ticari hayatın canlılığı ile İstanbul’un en önemli merkezlerinden biri olmuştur. Tersane-i Amire’ye yakınlığından dolayı özellikle kaptan-ı deryaların uğrak yeri haline gelmiştir. Paşaların, beylerin ve devlet adamlarının inşa ettirdikleri vakıflar ve hayır kurumları bölgenin şenlenmesine katkı sağlarken Galata’nın mimarisini de geliştirmiştir.
Çalışmada, Hicri 992-1111 yılları arasına tarihlenen ruus defterleri taranarak bu vakıflara ilişkin kayıtlar tespit edilmiş, vakıfların kurucuları ve teşkilat yapıları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu vakıflara ait arşivin farklı fonlarında yer alan kayıtlar da incelenmiştir. Böylece yapılan tevcih ve atama kayıtları üzerinden bu vakıfların işleyişi ve icra organları da ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda Galata kazasındaki cami ve mescit gibi dini yapılar ile medrese gibi eğitim kurumları hakkında bilgiler elde edilerek kazanın kurumsal varlığı ve zenginliği hakkında bilgi kaynağı sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Galata, Vakıf, Paşa, Ruus Defterleri, 17. Yüzyıl

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA). İbnülemin Evkâf (İE.EV) 34/3886, 18/2194.
• BOA. Kâmil Kepeci Defter (KK. d.). 217, 258, 259, 262, 268, 270, 271, 273, 275.
• BOA. Ruûs Kalemi Defterleri (A.RSK. d.). 1482, 1519, 1522, 1526, 1529.
• BOA. Divân-ı Hümâyûn Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM. d.). 76, 78, 85, 108, 110.
• BOA. Topkapı Sarayı Müze Arşivi Defterleri (TS.MA.d.).6831-01.
• Meşihat Arşivi (MA) Galata Şeriye Sicilleri (GŞS).17-1B,2B.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Akgündüz, A. (2017). İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akozan, F. (1969). Türk külliyeleri. Vakıflar Dergisi, (8), 303-308.
• Arslantürk, H. A. (2011). Sadrazam Ayas Paşa’nın vakfiyeleri ve bir sınırnâmesi. Osmanlı Araştırmaları, (37), 165-180.
• Aydüz, S. (2004). Osmanlı astronomi müesseseleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (2), 411-454.
• Ayvansarâyî, H. (1865). Hadîkatüʻl-cevâmiʻ. Matbaa-i Amire.
• Barkan, Ö.L. (1940). Şer‘îmiras hukuku ve evladlık vakıflar. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, (6), 165-181.
• Bayrak, M. (2015). Makbul/Maktul İbrahim Paşa vakfı: Hezargrad’da bulunan hayratı. İçinde H. Eren (Ed.), Balkanlar’da İslam medeniyeti 5. uluslararası kongresi tebliğleri (ss.259-295). İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Bayrak, M. (2016). Makbul/Maktul İbrahim Paşa vakfı: Selanik ve Kavala ile diğer yerlerde bulunan hayratı. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (35), 1-66.
• Bostan, İ. (2007). Piyâle Paşa. İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, ss. 296-297). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bostan, İ. (2011). Tersâne-i Âmire. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 40, ss. 512-516). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bostan, İ. (2022). Kılıç Ali Paşa. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, ss. 410-412). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Canatar, M. (2022). Kethüdâ. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, ss. 332-334). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağatay, N. (1975). İslâmda vakıf kurumunun miras hukukuna etkisi. Vakıflar Dergisi, (11), 1-6.
• Çınar, H. (Eds.). (2011). Piyale Paşa’nın vakıfları. Piyale Paşa Camii. Gürsoy Grup Kültür Yayınları.
• Doğan, D. (2017). İstanbul’da Mimar Sinan’ın kaptan-ı deryalar için yaptığı eserler (Tez No. 475765) [Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Doğan, S. (2001). Kasımpaşa Camii ve külliyesi. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 24, ss. 548-550). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Emecen, F. (2000). İbrahim Paşa. Makbul. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, ss. 333-335). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1991). Ayasofya Camii. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt4, ss. 221-222). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (2022). Kılıç Ali Paşa külliyesi. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, ss. 412-414). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gökbilgin, M. T. (1993). İbrahim Paşa. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 5, ss. 908-915). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gündüz, F. (2009). Sinan Paşa külliyesi. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, ss. 232-234). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gündüz, İ. (2019). Osmanlılarda devlet-tekke münâsebetleri. İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Gürbüz, B. (2020). 1509 numaralı ruûs defteri (1048-1049/1683-1639) tahlil ve metin (Tez No. 635603) [Yüksek lisans tezi, Gümüşhane Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• IŞIK, Z. (2017). 19. yüzyıl Osmanlı toplumunda tarikatların devlet otoritesi karşısındaki tutumu. Belleten, (81), 191-226.
• Kahraman, S.A. (2021). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi. Yeditepe Yayınevi.
• Kır, A. (2019). Kâmil Kepeci 217 numaralı ruûs defteri (metin-değerlendirme, s. 101-202) (Tez No. 578377) [Yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Kolip, E. (2022).1527 numaralı ruûs defteri (1062-1065/1652-1655) tahlil ve metin (Tez No. 725292) [Yüksek lisans tezi, Gümüşhane Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Konyalı, İ.H. (1969). Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi Hafsa Sultan'ın vakfiyyesi ve Manisa'daki hayır eserleri. Vakıflar Dergisi, (8), 47-56.
• Köprülü, M. F. (1942). Vakıf müessesesinin hukukî mahiyeti ve tarihî tekâmülü. Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı.
• Köprülü, B. (1952). Evvelki hukukumuzda vakıf nevʻiyetleri ve icareteynli vakıflar. Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, (18), 215-257.
• Kütükoğlu, B. (1991). Ayas Paşa. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 4, ss. 202-203). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Laçin, S. (2022). Kâmil Kepeci 275 numaralı ruûs defteri (metin-değerlendirme, s. 1-170) (Tez No. 755051) [Yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Ölmez, K. (2021). Kâmil Kepeci 275 numaralı ruûs defteri (metin-değerlendirme, s. 171-331) (Tez No. 689506) [Yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Öz, T. (2015). İstanbul camileri (Cilt I-II). Türk Tarih Kurumu.
• Özkan, M. (1997). Barbaros Hayrettin Paşa’nın Türk denizcilik tarihindeki yeri (Tez No. 63276) [Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Peçevi, İ. (1968). Peçevî tarihi. Neşriyat Yurdu.
• Savun, H. (2019). Kâmil Kepeci 217 numaralı ruûs defteri (metin-değerlendirme, s. 1-100) (Tez No. 578375) [Yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Turan, Ş. (1992). Barbaros Hayreddin Paşa. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 45, ss. 65-67). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1965). Kanunî Sultan Süleyman’ın vezir-i azamı makbûl ve maktûl İbrahim Paşa padişah dâmadı değildi. Belleten, 29(114), 355-362.
• Uzunçarşılı, İ.H. (2019). Osmanlı tarihi. Türk Tarih Kurumu.
• Ülgen, A. (2012). İstanbul’da üç kaptanıderya külliyesi. İçinde Ş. E. Çınar (Ed.), 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi (ss. 353-370). Atatürk Kültür Merkezi.
• Ünal, M.A. (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda müsâdere. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (49), 95-111.
• Yanıcı, Ü. (2020). 1576 numaralı defter örneğinde ruûs defterlerinin vakıf atamaları açısından önemi. Vakıflar Dergisi, (53), 47-66.
• Yediyıldız, B. (1981). Sosyal teşkilatlar bütünlüğü olarak Osmanlı vakıf külliyeleri. Türk Kültürü Dergisi, (219), 262-271.
• Yediyıldız,B. (1982). Vakıf müessesesinin XVIII. asır Türk toplumundaki rolü. Vakıflar Dergisi, (14), 1-27.
• Yediyıldız, B. (1983). Vakıf ıstılahları lügatçesi. Vakıflar Dergisi, (17), 55-60.
• Yediyıldız, B. (1993). Hızır Paşa oğlu Mehmed Paşa vakfının mahiyeti. X. Türk Tarih Kongresi (ss. 1625-1633). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yıldız, K. (2019). Osmanlıda icâreteynin başlangıç tarihi meselesi: İlk uygulamalara dair tespitler. Cihannüma Dergisi, (2), 25-46.
• Yıldız, K. (2019). Osmanlıda vakıf teftişleri ve vakıf idaresinin merkezileşmesi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (42), 33-72.
• Yılmaz, C. (2012). İstanbul kadı sicilleri: Galata mahkemesi 15 numaralı sicil (H. 981-1000 / M. 1573-1591). İSAM.
• Yüksel, H. (1990). Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatında vakıfların rolü üzerinde bir araştırma (1585-1683) (Tez No. 17134) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.