Celâleddin Hârizmşah’ın Azerbaycan İşgali ve Buna Bir Tepki: Gence’de Demirci Bender İsyanı

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 653 - 665, 27.10.2025

Sefer Solmaz

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1783952

Öz

Azerbaycan, son derece stratejik olan coğrafi konumundan dolayı tarihsel süreçte pek çok defa işgallerle karşı karşıya kalmıştır. Bunlardan birisi de Celâleddin Hârizmşah’ın Azerbaycan işgalidir. Aslında yaklaşan Moğol tehlikesine karşı koyabilecek bir gücün olmadığı düşüncesinin hâkim olduğu bir dönemde Celâleddin Hârizmşah’ın ansızın Azerbaycan’a gelmesi, halkın geleceğe ümitle bakmasına neden olmuştur. Çünkü insanlar, Celâleddin’in herkesi kendi etrafında birleştirerek Moğollara karşı koyabileceğine inanmıştır. Ancak Hârizmşah sultanının Azerbaycan’da hâkimiyetini tesis etmesinin üzerinden kısa bir süre geçince gerçekler hiç de böyle bir durumun yaşanmayacağını göstermiştir. Nitekim Celâleddin, kendisini Büyük Selçuklu Devleti’nin devamı addederek sürekli komşu ülkelerin topraklarına saldırmış ve ordusunun her geçen gün artan masrafı da valileri aracılığıyla halka yüklenmiştir. Celâleddin Hârizmşah’ın bu faaliyetleri ülkenin tamamında olduğu gibi Gence’de de halkın huzursuzluğuna sebep olmuştur. Gence Esnaf Teşkilatı’nın başında bulunan demirci ustası Bender, halkı bu sorunu çözeceğine ve şehri yeniden özgürleştireceğine inandırmıştır. 1231 yılında Gence’de Demirci Bender önderliğinde başta esnaf ve köylüler olmak üzere Genceliler ayaklanarak kentteki Hârizmlilerin hepsini kılıçtan geçirmiştir. Başarıya ulaşan isyan ile Demirci Bender, şehrin yönetimini elde etmiştir. Şehir, kısa süreliğine de olsa işgalden kurtarılmasına rağmen iyi yönetilememiştir. Demirci Bender, Gence’de adil bir yönetim sergileyemeyince halk ondan desteğini çekmiş ve bunun üzerine Celâleddin şehri geri almıştır. Moğolların yaklaşması Celâleddin Hârizmşah’ın Gence’yi terk etmesine neden olmuştur. Ancak Demirci Bender’in Gence’deki iktidarı uzun sürmese de o gerçekleştirdiği bu isyan hareketi dolayısıyla Azerbaycan’ın önemli kahramanlarından biri sayılmış, kendisinden sonraki bağımsızlık hareketlerine ilham kaynağı olmuş ve günümüzde Gence’nin Hacıkent İlçesinde Selefler-Halefler Parkı’na heykeli dikilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gence , Demirci Bender , İsyan , Celâleddin Hârizmşah

D̲j̲alāl al-Dīn K̲h̲wārazm-S̲h̲āh’s Invasion of Azerbaijan and A Local Response: The Blacksmith Bender Uprising in Gand̲j̲a

Öz

Due to its highly strategic geographical location, Azerbaijan has historically been subjected to numerous invasions. One such incursion was led by D̲j̲alāl al-Dīn K̲h̲wārazm-S̲h̲āh. At a time when the prevailing sentiment was that no power could resist the looming Mongol threat, D̲j̲alāl al-Dīn’s sudden arrival in Azerbaijan sparked hope among the populace. Many believed he could unite the region and mount a successful resistance against the Mongols. However, shortly after establishing his authority in Azerbaijan, it became evident that such expectations were misplaced. D̲j̲alāl al-Dīn, perceiving himself as the successor to the Great Seljuk Empire, launched aggressive campaigns against neighboring territories. The growing financial burden of his military operations was imposed on the local population through his governors, leading to widespread unrest—including in the city of Gand̲j̲a. In Gand̲j̲a, a blacksmith named Bender, who headed the craftsmen’s guild, emerged as a leader promising to liberate the city and restore its autonomy. In 1231, under Bender’s leadership, artisans and peasants revolted, massacring all Khwārazmian forces stationed in the city. Following the successful uprising, Bender gained control of Gand̲j̲a. Despite the city’s brief liberation, his administration failed to deliver just governance, causing public support to wane. D̲j̲alāl al-Dīn subsequently reclaimed the city. The Mongol advance eventually forced D̲j̲alāl al-Dīn to abandon Gand̲j̲a. Although Bender’s rule was short-lived, his rebellion earned him recognition as a national hero in Azerbaijan. His actions inspired subsequent independence movements, and today, a statue honoring him stands in the Selefler-Halefler Park in the Hacikent district of Gand̲j̲a.

Anahtar Kelimeler

Gand̲j̲a , Blacksmith Bender , Uprising , D̲j̲alāl al-Dīn K̲h̲wārazm-S̲h̲āh , Mongols

Kaynakça

• Abdullayev, M. (Ed.). (2016). Azerbaycan tarixi (en qedim zamanlardan-XXI esrin ilk oniliklerinedek). Bakı Universiteti Neşriyyatı.
• Ağasiyev, İ. (2015). Azerbaycan tarihi (shemlerde, heritelerde, cedvellerde). Azerbaycan Respublikas Tehsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti.
• Altman, M. M. (1992). Gence şeherinin tarixi (M. Yusifova, Çev.). Tovuz Matbaası.
• Araslı, H. (1967). Şairin heyatı, Genclik Yayınları.
• Asker, N. (2016). Azerbaycan ve Anadolu’da sosyo-kültürel ve ekonomik bir teşkilat olarak Ahilik. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 4(9), 192-199. https://doi.org/10.33692/avrasyad.509647
• Bakır, A., & Şenol F. (2022). Eski Çağlardan 15. yüzyılın ikinci yarısına kadar Gence şehrinin siyasi tarihi. Türk Dünyası Araştırmaları, 131(259), 253-308. https://doi.org/10.55773/tda.1074628
• Bala, M. (1948). Gence. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 4, ss. 762-766). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bayram, M. (1991). Ahi Evren ve Ahi teşkilatının kuruluşu. Damla Matbaacılık.
• Bedirhan, Y. (2001). Celale’d-din Harezmşah’ın Kafkasya faaliyetleri. Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, (171), 37-42.
• Bostan İ. (1989). Alıncak, İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 2, ss. 370). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bünyadov, Z. (1984). Azerbaycan Atabeyleri Dövleti (1136-1225). Elm Neşriyyatı.
• Bünyatov, Z. (2003). Hârezmşahlığı ve Enuştekinler Devleti (T. Rızayev, Çev.). Derin Yayınları.
• Cüveynî, A. A. M. (1988). Tarihi Cihan-güşa (M. Öztürk, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Efendiyev, O. (Ed.). (2007). Azerbaycan tarixi (XIII – XVIII) (Cilt 3). Elm Neşriyyatı.
• Efendizade, O. (1996). Gence. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 14, ss. 17-20). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eliyarlı, S. (Ed.). (1996). Azerbaycan tarixi (Uzaq keçmişden 1870-ci illere qeder). Azerbaycan Neşriyyatı.
• Genceli Kiragos. (2018). Moğol istilası (1220-1265) (M. K. Bey, Çev.). Post Yayınevi.
• Geyikoğlu, H. (1996). Harezmşah Celâleddin Mengüberti'nin şahsiyeti. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (4), 89-102.
• Göktuğ, M. (2023). Kuzey Azerbaycan hanlıkları Çarlık Rusyası’nın işgali ve hâkimiyet süreci 1747-1917. Çizgi Kitabevi.
• Hüseynov, G. (2023). İlhanlılar Dönemi Azerbaycan tarihi. Eğitim Yayınevi.
• Hüseynov, G. (2024). Celâleddin Hârizmşah’ın Azerbaycan’ı istilası ve Atabeyler Devleti’nin çöküşü. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6(12), 397-410. https://doi.org/10.53718/gttad.1442348
• İbnü’l-Esîr. (1987). El-Kâmil fi’t-tarih (A. Ağırakça & A. Özaydın, Çev., Cilt 12). Türkiyat Matbaacılık.
• İbnü’l-Verdî. (2019). Bir Orta Çağ şairinin kaleminden Selçuklular (3. baskı). Kronik Kitap.
• İsmayılov, M. (1994). Gence (tarixi oçerk). Elm Neşriyyatı.
• Kafesoğlu, İ. (1992). Harezmşahlar Devleti tarihi (485-618/1092-1221). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karaca, A. (2021). Harezmşahlar Devleti’nin Büyük Selçuklu Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti ile olan ilişkileri (Tez No. 663846) [Yüksek lisans tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi].
• Krımskiy, А. Е. (1981). Nizami i ego sovremenniki: K 840-letiü Nizami Gqndzhevi. Jelm.
• Köprülü, M. F. (1988). Alıncak. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 1, ss. 302-304). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Köprülüzade, M. F. (1925). Harzemşahlar tarihine aid. Türkiyat Mecmuası, (1), 251-254.
• Memmedli, H. (2011). Orta Çağlarda Gence şehrinde ahilik. İçinde E. Güleç, M. F. Köksal, S. N. Işıksalan & A. Gündüz (Eds), Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu (Cilt 2, ss. 741-746). SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık.
• Memmedov, S. A. (2014). Azerbaycan Feodal Dövletleri. İçinde Z. M. Bünyadov & E. K. Seferli & Y. B. Yusifov & İ. H. Nermanov (Reds), Azerbaycan tarihi (C. 1, ss. 374-420). Apostrof Neşriyyatı.
• Mîrhând, M. (2022). Ravzatü's-safâ'da Fâtımîler ve İran İsmailîleri (S. Gündoğdu & A. İçer, Çev.). Selenge Yayınları.
• Müverrih Vardan, (1937). Türk fütuhatı tarihi (889-1269). (H. D. Andreasyan, Çev.). Tarih Semineri Dergisi, 3(1-2), 153-255.
• Necip Asım (1934). Celâlüttin Harezemşah, MEB Yayınları.
• Nesevî, M. (1953). Sîretü’s-Sultan Celâleddin Mengübertî (H. A. Hamdi, Haz.), Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Nesevî, M. (1973). Jiznoopisanie Sultana Djalal ad-dina Mankburnı (Z. Bünyadov, Çev.), İzdatelstvo Elm.
• Nesevî, M. (2021). Celâleddin Hârizmşah biyografisi (N. Asım, Çev., M. Demirci, Haz.), Hikmetevi Yayınları.
• Öğün Bezer, G. (2020). İldenizliler. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 22, ss. 82-84). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sadruddîn el-Hüseynî. (1943). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye (N. Lügal, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Solmaz, G. (1997). Selçuklular’dan Osmanlılar’a Gence (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi.
• Spuler, B. (1987). İran Moğolları siyaset, idare ve kültür İlhanlılar Devri (1220-1350) (C. Köprülü, Çev.). TTK Yayınları.
• Taneri, A. (1993a). Celâleddin Hârizmşah. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 7, ss. 248-250). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Taneri, A. (1993b). Harezmşahlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Taşağıl, A. (2007). Özbek. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, ss. 106-107). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tuysuz, C. (1997). Selçuklular Dönemi’nde Azerbaycan (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi.
• Velixanlı, N. (Red.). (2007). Azerbaycan Tarixi (III – XIII esrin I rübü) (Cilt 2). Elm Neşriyyatı.
• Verdiyeva, T. (2024). 11-12. yüzyıl Gence şehri ve H. Araslı'nın eseri üzerine tarihsel inceleme (tarihsel gerçekler- sanatsal hakikatler). Doğu Esintileri, (21), 9-14.
• Yoloğlu, G. (2011). Azerbaycan'da Ahilik ve Devlet Politikasında Rolü. İçinde E. Güleç, M. F. Köksal, S. N. Işıksalan & A. Gündüz (Eds), 1. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu (Cilt 2, ss. 1195-1205. SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık.