Ayntab Mahkemesinde Kadınların Hak Arama Mücadelelerine Dair Bazı Değerlendirmeler (1600-1650)

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 15 - 36, 04.07.2021

Zülfiye Koçak

Öz

Cumhuriyetten önce Ayntab, günümüzde Gaziantep olarak bilinen şehir, Güneydoğu Anadolu ile kuzey Suriye arasında, stratejik bir bölgede kurulduğundan ilk çağlardan bu yana birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı topraklarına katıldıktan sonra ilk önce Arap daha sonra Şam ardından zaman zaman Zülkadriye zaman zaman Halep Vilayetine sancak statüsüyle bağlanmıştır. 1818 yılında sancak statüsünden çıkarılarak Halep Vilayetine bağlı bir kaza haline getirilmiş ve bu durum Cumhuriyet dönemine kadar devam etmiştir.
Ayntab, Osmanlı egemenliğine alındıktan sonra adli teşkilatın kurulmasına paralel olarak düzenli şekilde mahkeme kayıtları tutulmuş ve bu kayıtların büyük kısmı günümüze kadar ulaşmıştır. Kadı sicilleri ya da şer‘iyye sicilleri olarak bilinen bu kayıtların incelenmesi şehrin sosyal tarihinin ortaya konulması açısından son derece önemlidir. Bu çalışmada 1600-1650 yılları arasında Ayıntab mahkemesinde tutulan 17 adet şer‘iyye sicil defteri kullanılarak kadınların evlenme, boşanma, mehir, nafaka, miras, alacak-verecek, alım-satım, hibe-temlik ve vakıf işleri gibi çeşitli konularda mahkemeleri kullanma pratiklerine örnekler verilerek hak arama mücadeleleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ayntab, Kadın, Mahkeme, Şer‘iyye Sicili, Hukuk.

Kaynakça

• Acar, H. İbrahim, “İddet”, DİA, c. 21, İstanbul, 2000, s. 466-471.
• Acar, İbrahim, İslâm Hukukunda Evliliğin Sona Ermesi, Erzurum 2000.
• Akgündüz, Ahmed, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer‘iye Mahkemeleri ve Şer‘iye Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, XIV (2009), s. 13-48.
• Aktan, Hamza, “İslam Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, c. 2, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara 1992, s. 396-433.
• Akyılmaz, S. Gül, “Osmanlı Miras Hukukunda Kadının Statüsü”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XI/1-2 (2007), s. 471-502.
• Altınöz, İsmail, “Dulkadir Eyaletinin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI. Yüzyıl)”, (Ed. Yusuf Küçükdağ), Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan Gaziantep, Gaziantep 1999, s. 89-146.
• Altınöz, İsmail, Dulkadır Eyâletinin Kuruluşu ve Gelişmesi, Ukde Yay., Kahramanmaraş 2009.
• Atar, Fahrettin, “Nikâh”, DİA, İstanbul 2007, c. 33, s. 112-117.
• Aydın, M. Âkif, “İslâm Hukukunda Nikâh Akitleri”, Osmanlı Araştırmaları, III, İstanbul 1982, s. 1-24.
• Aydın, M. Akif, “Mehir”, DİA, c. 28, Ankara 2003, s. 389-391.
• Aydın, M. Akif, “Osmanlı Hukukunda Kazaî Boşanma Terfik”, Osmanlı Araştırmaları, V (1985), s. 1-12.
• Aydın, M. Âkif, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, Klasik Yay., İstanbul 1985.
• Bardakoğlu, Ali, “Hibe”, DİA, c. 17, İstanbul 1998, s. 421-426.
• Berktay, Fatmagül, Tarihin Cinsiyeti, Metis Yay., İstanbul 2003.
• Betül İpşirli Argıt, “Osmanlı Hukuk Çalışmalarında Kadın”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/5 (2005), s. 575-621.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, c. 2, İstanbul 1968.
• Canbakal, Hülya, 17.Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, İletişim Yay., İstanbul 2009.
• Cin, Halil- Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, Konya 2003.
• Cin, Halil, Eski Hukukumuzda Boşanma, Ankara 1976.
• Cin, Halil, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara 1974.
• Cin, Halil-Akgündüz, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, II, İstanbul 1996.
• Çakır, İbrahim Etem, “16. Yüzyılda Ayntab Şehrinde Ailenin Demografik Yapısı (1539-1576)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/1 (2010), s. 1-17.
• Çakır, İbrahim Etem, “Ayntab Şehrinde Dulkadirli İzleri”, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu Bildirileri, III, (29 Nisan- 1 Mayıs 2011 Kahramanmaraş), Kahramanmaraş 2012, s. 63-74. Çakır, İbrahim Etem, “XVI. Yüzyılda Ayntab’da Toplumsal Kontrol Aracı Olarak Mahalle Halkının Rolü”, Bilig, 63 (Güz-2012), s. 31-54.
• Çakır, İbrahim Etem, 16. Yüzyılda Ayntâb Şehri, Yeditepe Yay., İstanbul 2015, s. 387-413.
• Çalışkan, Adem, “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Antep ve Civarında Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, XVIII/IV (2019), s. 1556-1573.
• Çınar, Hüseyin, “18. Yüzyılda Ayıntab (Antep) Sancağı’nın İdari ve Mali Yapısı”, Selçukludan Cumhuriyete Şehir Yönetimi, (Ed. Erol Özvar- Arif Bilgin), İstanbul 2008, s. 267-297.
• Çınar, Hüseyin, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayntâb Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2000. Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu (1098’den 1118’e kadar), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1974.
• Doğan, İsmail, Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yay., İstanbul 2000.
• Erbay, Celal, “Nafaka”, DİA, c. 32, İstanbul 2006, s. 282-285.
• Faroqhi, Suraiya, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeenth Century Ankara and Kayseri, Cambridge 1987.
• Feridun M. Emecen, “Osmanlılar’da Devlet, Toplum ve Mahkeme”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, (Ed. Tülay Artan), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998, s. 73-81.
• Gaziantep İl Yıllığı 2002, Gaziantep Valiliği, Ankara 2002.
• Gerber, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, 12 (3), s. 231-244.
• Gürhan, Veysel, “18. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kadın ve Hukuk: Amid Mahkemesi’nde Kadınların Hak Arama Süreçlerine Dair Bazı Değerlendirmeler”, İTOBİAD, 6/3 (2017), s. 1644-1664.
• İlgürel, Mücteba, “Şer’iye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 28-29 (1974), s. 123-166.
• Jennings, Ronald, “Loans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, 16 (2-3), 1973, s.168-216.
• Jennings, Ronald, “The Legal Position of Women in Kayseri, A Large Ottoman City, 1590-1630”, International Journal of Women’s Studies, 3 (1980), s. 559-582.
• Jennings, Ronald, “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, 18 (1), 1975, s. 53-114.
• Jennings, Ronald, “Zimmis (Non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, 21 (3), 1978, s. 225-293.
• Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslam Hukuku, c. 1, İstanbul 1974.
• Kaya, Süleyman, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari Ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
• Kayaoğlu, İsmet, “Vakfın Menşei Hakkındaki Görüşler”, Vakıflar Dergisi, XI (Ankara 1978), s. 49-55.
• Kıvrım, İsmail, “17. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Boşanma Hadiseleri (Ayıntâb Örneği; Talâk, Muhâla‘a ve Tefrîk)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/1 (2011), s. 371-400.
• Kıvrım, İsmail, “Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/1 (2009), s. 231-255.
• Kıvrım, İsmail, Osmanlı Döneminde Ayntâb’da Sâlihât-ı Nisvan (Hayır Sâhibi Kadınlar), Ankara 2017.
• Koçak, Zülfiye, “Ayntab Şehrinde Aile Birliğinin Sona Erme Süreci (1600-1650)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/1 (2011), s. 417-435.
• Koçak, Zülfiye, “Şer‘iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Ayntab Şehrinde Ailenin Oluşumu (1600-1650)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 44 (2010), s. 291-305.
• Koçak, Zülfiye, Ayıntap Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600-1650), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Erzurum 2010.
• Marcus, Abraham, “Men, Women and Property: Dealers in Real Estate in 18th Century Aleppo”, JESHO, 26/2 (1983), s. 137-163.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK Yay., Ankara 1991.
• Özdeğer, Hüseyin, “Gaziantep”, DİA, c. 13, İstanbul 1996, s. 466-469.
• Özdeğer, Hüseyin, “XVI. Yüzyıl Tahrir Defterlerine Göre Antep’in Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1982, s. 20-91.
• Özdeğer, Hüseyin, Onaltıncı Asırda Ayntab Livası, İstanbul 1988.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II. İstanbul 1993.
• Pamuk, Bilgehan, “Dulkadir Beyliği Zamanında Ayntâb”, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu Bildirileri, III, (29 Nisan- 1 Mayıs 2011 Kahramanmaraş), Kahramanmaraş 2012, s. 75-90.
• Pamuk, Bilgehan, Bir Şehrin Direnişi Antep Savunması, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009.
• Pamuk, Bilgehan,“Conditional Divorce in the Ottoman Society: A Case from the Seventeenth-Century Erzurum”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 44 (2008), s. 111-122.
• Savaş, Saim, “Fetva ve Şer‘iyye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması”, Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, c. 2, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara, 1992, s. 504-547.
• Schact, Joseph, “Nikâh”, İA, c. 9, s. 257-261.
• Sevgen, Nazmi, Anadolu Kaleleri, Doǧuş Matbaası, Ankara 1959.
• Sevim, Ali- Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTK Yay., Ankara 1995.
• Sünen-i Ebû Dâvud Tercümesi, Kitâbu't-Talâk Bâbu fî Kerâhiyyetu't-Talâk, 2178 Nolu Hadis, c. 2, (Çev. Ahmet Necati Yeniel- Hüseyin Kayapınar), Şamil Yay., İstanbul 2017.
• Şener, Abdülkadir, İslâm Hukukunda Hibe, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., Ankara 1984.
• Tucker, Judith, Women in Nineteenth Century Egypt, Cambridge 1985.
• Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Turan Neşriyat, İstanbul 1969.
• Turan, Şerafettin, “17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdari Taksimatı (H. 1041/M. 1631-1631 Tarihli Bir İdari Taksimat Defteri)”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Erzurum 1961, s. 201-232.
• Yıldırım, Recep, Eskiçağ’da Anadolu, Meram Yay., İzmir 1996.
• Yılmazçelik, İbrahim, “Şer‘iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 90 (Haziran 1994), s. 40-62.
• Yunus Uğur, “Şer‘iyye Sicilleri”, DİA, c. 39, İstanbul 2010, s. 8-11.
• Zuhaylî, Vehbe, İslam Fıkhı Ansiklopedisi, c. 9, İstanbul 1994.