ZORUNLULUK HALİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 295 - 326, 31.12.2024

Burak Boz

https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.1422884

Öz

Bu çalışma, Türk ceza hukukunda zorunluluk hâlinin hukukî niteliğini incelemekte ve zorunluluk hâlinin kusuru kaldıran bir mazeret veya bir hukuka uygunluk sebebi olarak oynadığı role odaklanmaktadır. Bu soruya verilecek cevap pek çok münferit sorunun da çözümü bakımından belirleyici olacaktır. Türk Ceza Kanunu zorunluluk hâlini yalnızca suç işlemekten sorumlu olanları mazur göstermenin bir yolu olarak ele almaktadır, ancak haksız fiil hukuku da zorunluluk kavramını hukuka uygunluk sebebi olarak düzenleyen hükümler içermektedir.
Belirtilmelidir ki Türk Ceza Kanunu'nda zorunluluk hâlinin yalnızca kusuru kaldıran bir sebep olarak düzenlenmesine rağmen, esasen zorunluluk hâlinin ikili bir hukuki niteliğe ve iki farklı kimliğe sahip olduğunu söylemek çelişkili değildir. Çünkü tüm hukuka uygunluk sebeplerinin ceza kanunda yazması gerekmez.
Türk mevzuatında suçu mazur gösteren zorunluluk kuralı ile bir suç tipine uyan eylemleri haklı gösteren zorunluluk kuralı arasında ayrım yapan özel bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle bu ikisi arasında net bir ayrım yapmak önemli bir zorluktur. Karşılaştırmalı hukuk düzenlemeleri bu sorunun ele alınmasına yardımcı olabilir, ancak yabancı bir devletin hukukunun, Türk yasal sınırları içinde teorik bir gerekçe oluşturmadan doğrudan Türk ceza hukukuna uygulanamayacağını kabul etmek gerekir. Örneğin Alman hukukunda, Alman Ceza Kanunu §34 ve §35, farklı menfaatlerin çatıştığı noktada söz konusu olan hakların ağırlığını kıyaslamaya dayanan bir ölçütü esas almaktadır. Zorunluluk hâli bir çatışma durumundan ileri gelir. Bu çatışmada, esasen, menfaatler karşı kaşıya gelmektedir. Ancak Alman hukuku örneğinde olduğu gibi pek çok ülkede kıyaslama menfaatler arasında değil bu menfaatlerin ilgili oldukları hak arasında yapılması gerektiği kabul edilmektedir. Fakat Türk hukuku, böyle bir kriteri esas almak için açık bir temel sunmamaktadır. Sonuç olarak, kanaatimizce, Türk hukukunda zorunluluk hâlinin farklı nitelikleri arasındaki ayrım, eylemin muhatabının buna katlanma yükümlüğünün bulunmasına dayandırılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Zorunluluk hâli, kusuru kaldıran sebep, hukuka uygunluk sebebi, hakların çatışması, menfaatlerin çatışması

The Legal Nature of the Rule of Necessity

Öz

The study examines the legal nature of the rule of necessity in Turkish criminal law, focusing on its role as an excuse for absolving blame or a defence (justification for complying with the law). The answer of this question would be decisive for the resolution of many special problematic issues. The Turkish Penal Code only addresses the rule of necessity as a means to excuse those responsible for committing a crime, but tort law also includes provisions that govern the concept of necessity as a justification for adhering to the law. Despite the presence of only one instance of the necessity rule in the Turkish Penal Code, it is not contradictory to assert that the rule of necessity possesses a dual legal nature and two distinct characteristics. In compensation law, the principle of necessity is established as a justification for legality in certain situations.
It has to be mentioned that Turkish legislation does not have a specific provision that differentiates between the rule of necessity that excuses blame and the rule of necessity that justifies actions that match a crime type. Thus, establishing a clear distinction between the two is a significant challenge. Comparative law regulations can help to handle this issue, but it is essential to acknowledge that the law of a foreign state cannot be directly implemented in Turkish criminal law without establishing a theoretical rationale within Turkish legal boundaries. For example, in German law, provisions in §34 and §35 of the German Criminal Code are established considering the varying importance of the rights behind conflicted interests. The state of necessity arises from a state of conflict. In this conflict, essentially, interests are opposed. However, in many countries, such as in German law, it is accepted that the comparison should not be made between the interests, but between the right to which these interests are related. However, Turkish law does not offer a clear foundation for incorporating this criterion when differentiating between types of the necessity rule. As the result, we believe, the differentiation of the necessity rule in Turkish law hinges on whether the recipient of the action is required to bear it or not.

Anahtar Kelimeler

the rule of necessity, excuse, defence, conflict of rights, conflict of interests

Kaynakça

• Ambos, K., Duff, A., Roberts, J. & Weigend, T., Core Concepts in Criminal Law and Criminal Justice, Vol I (1. bs Cambridge University Press 2020).
• Apaydın C, ‘Zorunluluk Halinin Hukuki Niteliği’ (2019) 14 Terazi Hukuk Dergisi 1222.
• Arnolds E.B. & Garland N.F., 'The Defense of Necessity in Criminal Law: The Right to Choose the Lesser Evil' (1974) 65 The Journal of Criminal Law and Criminology 289.
• Avcı, M., Osmanlı Ceza Hukuku Genel Hükümler (3. bs Adalet Yayınevi 2018).
• Baumann, J., Weber, U., Misch, W. & Eisele, J., Strafrecht Allgemeiner Teil (12. bs Verlag Ernst und Werner Gieseking 2016).
• Bechtel, A, ‘Differenzierungsansätze im Lebens-Dilemma’ (2021) 43 (1) JURA 14.
• Berger, BL, 'A Choice among Values: Theoretical and Historical Perspectives on the Defence of Necessity' (2002) 39 Alberta Law Review 848.
• Burchell, J., Principles of Criminal Law (5. bs Juta and Company Ltd. 2016).
• Demirbaş, T., Ceza Hukuku Genel Hükümler (15. bs Adalet Yayınevi 2020).
• Dworkin, R., Taking Rights Seriously (16. bs Harvard University Press 1977).
• Feldle, J., Notstandsalgorithmen Dilemmata im automatisierten Straßenverkehr (1. bs Nomos 2018).
• Goldstein, J., Dershowitz, A. M. & Schwartz R.D, Criminal Law: Theory and Process, (1. bs The Free Press 1974).
• Gordon, G. H., The Criminal Law of Scotland, (2. bs W. Green & Son Ltd. 1978).
• Hafızoğulları, Z., ‘Türk Ceza Hukuku Sisteminde Zaruret Hali ve Üçüncü Kişiyi Kurtarma’ (1971) 28 AÜHFD 91. Hart, H.L.A., The Concept of Law (1. bs Oxford University Press 1961).
• Heinrich, B, Strafrecht Allgemeiner Teil (6. bs Verlag W. Kohlhammer 2019).
• Hojecka, P., ‘Regina v Dudley and Stephens’ (2003) 4 Common Law Rev. 31.
• Howard C. & Elliot, I.D., Criminal Law (3. bs The Law Book Company Ltd. 1977).
• Kemp, G., Walker, S., Palmer, R., Baqwa D., Gevers, C., Leslie, B. & Steynberg, A., Criminal Law in South Africa, iç. Gerhard Kemp (ed), (2. bs Oxford University Press 2016).
• Kienapfel, D. Strafrecht Allgemeiner Teil (Walter de Gruyter 2020).
• Koca, M. & Üzülmez, İ., Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler (7. bs Seçkin Yayıncılık 2020).
• Krebs, B., 'Justification and Excuse in Article 31(1) of the Rome Statute' (2013) 2(3) Camb. Int. Law J. 382. LaFave, W.R. & Scott, Jr, A.W., Criminal Law (1. bs West Publishing Co. 1972).
• Lansdown, A. V. Outlines of South African Criminal Law and Procedure (2. bs Juta and Company Ltd. 1960).
• Lilienthal, G. I., 'The English common law criminal defence and excuse of necessity: a critical comparison of the customary law and commonplace' (2018) 44(3) Commonwealth Law Bulletin 345 – 361.
• Ormerod, D., Smith & Hogan Criminal Law (12. bs Oxford University Press 2008).
• Önok RM & Önay I, “Hukuk Düzeninin Birliği İlkesi Çerçevesinde Zorunluluk Halinin Hukuki Niteliği” (2019) 77 İstanbul Hukuk Mecmuası 847.
• Özbek, V.Ö. & Doğan, K., ‘Zorunluluk Halinin (TCK m.25/2) Hukuki Niteliği’ (2007) 9 (2) DEÜHFD 195.
• Özbek, V.Ö., Doğan K. & Bacaksız, P., Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler (11. bs Seçkin Yayıncılık 2020).
• Özgenç, İ., Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler (16. bs Seçkin Yayıncılık 2020).
• Pufendorf, S., On the Duty of Man and Citizen According to Natural Law, iç. James Tully (ed), Michael Silverthorne (çev), (1. bs Cambridge University Press 1991).
• Roxin, C. & Greco, L., Strafrecht Allgemeiner Teil - Band I: Grundlagen Der Aufbau der Verbrechenslehre (5. bs C.H.Beck 2020).
• Paul, B. S., 'Justification, Excuse and the Defence of Necessity: A Comment on Perka v. the Queen' (1985) 27(3) Crim LQ 278-287.
• Toroslu, N., Ceza Hukukunda Zaruret Hali (1. bs Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları 1968).
• Töngür, A. & Çetintürk, E., Ceza Hukuku Genel Hükümler (1. bs Adalet Yayınevi 2020).
• Türk Hukuk Kurumu, Türk Hukuk Lügatı (3. bs Başbakanlık Basımevi 1991).
• Wessels, J., Beulke, W. & Sezger, H., Strafrecht Allgemeiner Teil (48. bs C.F.Müller 2018).
• Zabel, B., ‘Handeln, Entscheiden, Zurechnen Wie der Einsatz intelligenter Technik die deontologische Deutung des Rechts verändert’, iç. Jan Christoph Bublitz, Jochen Bung, Anette Grünewald, Dorothea Magnus, Holm Putzke und Jörg Scheinfeld (ed), Recht – Philosophie – Literatur: Festschrift für Reinhard Merkel zum 70. Geburtstag (Duncker & Humblot 2020), 271.
• Kararlar Perka v R [1985] 42 CR 3d 113.
• R v Dudley & Stephans (1884) 14 QBD 273 DC.
• S v Bailey 1982 (3) SA 772 (A).
• Southwark London Borough v Williams [1971] 2 All ER 175.
• US v Holmes 26 FC 360 No. 15383 (1842).
• Yargıtay, 15. CD, E. 2011/15579, K. 2012/41142, T. 12.09.2012.