SAĞLIK OKURYAZARLIĞI VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI ARASINDAKİ İLİŞKİ: BİR META ANALİZ ÇALIŞMASI

Yıl 2025, Cilt: 28 Sayı: 1, 51 - 64, 26.03.2025

Cuma Fidan

https://doi.org/10.61859/hacettepesid.1580137

Öz

Çalışmanın amacı, sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımı arasındaki ilişkiyi araştırmaktır. Çalışma, meta analiz yöntemi kapsamında gerçekleştirilmiştir. YÖK Tez Merkezi, TRDizin, Google Scholar ve DergiPark veri tabanları aracılığı ile “sağlık okuryazarlığı / health literacy” ve “akılcı ilaç kullanımı / rational drug use” anahtar kelimeleri kullanılarak tarama yapılmıştır. Literatür, 1 Ocak – 19 Eylül 2024 tarihleri arasında taranmıştır. Dâhil edilme kriterleri: (1) sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımı arasındaki ilişkinin araştırılmış, (2) Türkiye’de gerçekleştirilmiş, (3) Türkçe ve/veya İngilizce yayın dilinde yazılmış, (4) nicel araştırma yöntemlerinin kullanılmış, (5) tam metin erişiminin ve (6) etki büyüklüğünü hesaplamak için gerekli istatistiklerin olmasıdır. Etki büyüklüğünün hesaplanmasında korelasyon etki büyüklüğü yöntemi, ortak etki büyüklüğünün hesaplanmasında ise rastgele etki modeli kullanılmıştır (Q: 5956,51; sd: 18; p<0,001; I2>0,75; Ʈ>0,67). Meta analize 871 çalışmadan 19’u dâhil edilmiştir. Çalışmalar; 2019 ile 2024 yılları arasında, tez ve makale yayın türlerinde, Türkçe ve İngilizce yayın dillerinde ve kesitsel çalışma tasarımında yayımlanmıştır. Toplam 11.181 birey üzerinde sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımı arasındaki ilişki araştırılmıştır. Egger’ın regresyon yöntemine göre ise yayın yanlılığı test edilmemiştir (t: 0,90; p: 0,19). Meta analiz sonuçları, sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımı arasında yüksek düzeyde pozitif bir ilişkinin olduğunu göstermiştir (M: 0,48; %95 GA: 0,21-0,68; p<0,01). Meta analizden elde edilen bu sonucun sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımını arasındaki ilişkiyi etkileyen faktörleri araştıracak çalışmalarla desteklenmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Akılcı ilaç kullanımı, Meta analiz, Sağlık okuryazarlığı.

THE RELATIONSHIP BETWEEN HEALTH LITERACY AND RATIONAL DRUG USE: A META-ANALYSIS STUDY

Öz

The purpose of this study was to investigate the relationship between health literacy and rational drug use. The study was conducted as a meta-analysis. Research was conducted via the YÖK Thesis Center, TR Index, Google Scholar and DergiPark databases using the following keywords: "sağlık okuryazarlığı/health literacy" and "akılcı ilaç kullanımı/rational drug use". Between January 1 and September 19, 2024, the literature was reviewed. Inclusion criteria were as follows: (1) existence of the relationship between health literacy and rational drug use, (2) being conducted in Türkiye, (3) published research’s being written in Turkish and/or English, (4) being written using quantitative research methods, (5) full-text accessible, and (6) having necessary statistics to calculate effect size. Correlation effect size method was used to calculate effect size and random effect model was used to calculate common effect size (Q: 5956.51; df: 18; p<0.001; I2>0.75; Ʈ>0.67). Of the reached all 871 studies meta-analysis method was included only in 19. Those studies were published between 2019 and 2024, either in thesis and/or in article type, the language used either in Turkish and in English, and lastly with a cross-sectional study design. Those included studies included a total of 11.181 people and investigated the relationship between health literacy and rational drug use. Publication bias was not tested using Egger's regression method (t: 0.90; p: 0.19). As a result; findings of this meta-analysis showed that there is a high-level positive relationship between health literacy and the rational drug use (M: 0.48; 95% CI: 0.21-0.68; p<0.01). This result from the meta-analysis needs to be supported by other and/or future studies those examine the factors that influence the relationship between health literacy and rational drug use.

Anahtar Kelimeler

Rational drug use, Meta-analysis, Health literacy.

Kaynakça

• Abacıgil, F., Turan, S. G., Adana, F., Okyay, P., & Demirci, B. (2019). Rational use of drugs among inpatients and its association with health literacy. Meandros Medical and Dental Journal, 20, 64-73. https://doi.org/10.4274/meandros.galenos.2018.35119
• Akyol Güner, T. (2021). Effect of education on rational drug use and health literacy in people with diabetes mellitus. Cukurova Medical Journal, 46(1), 240-247. https://doi.org/10.17826/cumj.793740
• Akyol Güner, T., Kuzu, A., & Bayraktaroğlu, T. (2020). Diyabetli bireylerde sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımı arasındaki ilişki. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi, 4(3), 214-223. https://doi.org/10.25048/tudod.775075
• Arat, G. (2023). Kronik hastalığı olan bireylerin akılcı ilaç kullanımı, sağlık okuryazarlığı ve evsel ilaç atık farkındalık düzeyinin belirlenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sinop Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Aslan, R., Ilıman, E. & Arslan, A. (2019). Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu öğrencilerinin sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanım düzeylerinin belirlenmesi. International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, 5(21), 1107-1116. https://doi.org/10.31576/smryj.323
• Ayre, J., Zhang, M., Mouwad, D., Zachariah, D., McCaffery, K. J., & Muscat, D. M. (2023). Systematic review of health literacy champions: who, what and how?. Health Promotion International, 38(4), 1-16. https://doi.org/10.1093/heapro/daad074
• Barańska, A., & Kłak, A. (2022). Recent trends in health literacy research, health status of the population and disease prevention: An editorial. International journal of environmental research and public health, 19(14), 8436. https://doi.org/10.3390/ijerph19148436
• Barros, A., Santos, H., & Santos-Silva, F. (2022). A systematic review of health literacy measurement ınstruments in Portugal. Portuguese Journal of Public Health, 40(3), 172-187. https://doi.org/10.1159/000525890
• Bindhu, S., Nattam, A., Xu, C., Vithala, T., Grant, T., Dariotis, J. K., Liu, H., & Wu, D. T. (2024). Roles of health literacy in relation to social determinants of health and recommendations for ınformatics-based ınterventions: Systematic review. Online Journal of Public Health Informatics, 16(1), e50898. https://doi.org/10.2196/50898
• Borenstein, M. (2020). Research note: In a meta-analysis, the I2 index does not tell us how much the effect size varies across studies. Journal of Physiotherapy, 66(2), 135-139. https://doi.org/10.1016/j.jphys.2020.02.011
• Borenstein, M., & Higgins, J. P. (2013). Meta-analysis and subgroups. Prevention Science, 14, 134-143. https://doi.org/10.1007/s11121-013-0377-7
• Borenstein, M., Hedges, L. V., Higgins, H. R., & Rothstein, H. R. (2009). Introduction to meta-analysis. John Wiley & Sons.
• Çakmak, V., & Pakyüz, S. C. (2021). The effects of education given by nurses on rational drug use and health literacy of patients receiving hypertension treatment. J Nurs Midwifery Sci, 8(4), 246-252. https://doi.org/10.4103/jnms.jnms_168_20
• Cristofori, E., Zeffiro, V., Alvaro, R., D’Agostino, F., Zega, M., & Cocchieri, A. (2022). Health literacy in patients’ clinical records of hospital settings: A systematic review. SAGE Open Nursing, 8, 1-14. https://doi.org/10.1177/23779608221078555
• Çavdar, M. (2022). COVİD-19 pandemisi döneminde SBÜ Dışkapı Yıldırım Beyazıt SUAM'ne başvuran hastaların akılcı ilaç kullanımı ölçeği ile sağlık okuryazarlığı ölçeği puanlarının karşılaştırılması. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Ankara Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi.
• Çevik, A. (2023). Bireylerin sağlık okuryazarlık düzeyleri ile akılcı ilaç kullanımları arasındaki ilişki. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• da Rocha, M. R., dos Santos, S. D., de Moura, K. R., Carvalho, L. D. S., de Moura, I. H., & da Silva, A. R. V. (2019). Health literacy and adherence to drug treatment of type 2 diabetes mellitus. Escola Anna Nery, 23(2), e20180325. https://doi.org/10.1590/2177-9465-EAN-2018-0325
• Durgun, H. (2023). Edirne il merkezinde yaşayan yetişkinlerin sağlık okuryazarlığı düzeyinin ve akılcı ilaç kullanımına etkisinin araştırılması. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi.
• Durmuş İskender, M., Özcan, E., Gülsoy, A., & Uyan, Y. (2023). Yetişkin bireylerde akılcı ilaç kullanımı öz farkındalığı ile sağlık okuryazarlığı arasındaki ilişki: Kesitsel bir araştırma. Turkish Journal of Family Medicine and Primary Care, 17(4), 512-520. https://doi.org/10.21763/tjfmpc.1341723
• Egger, M., Smith, G. D., Schneider, M., & Minder, C. (1997). Bias in meta-analysis detected by a simple, graphical test. BMJ, 315, 629-634. https://doi.org/10.1136/bmj.315.7109.629
• Eser, N. (2021). Gebelerin akılcı ilaç kullanımı ve sağlık okuryazarlık durumları ile arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Eser, N., & Çelik, N. (2022). Association between rational drug use and health literacy among pregnant women: A cross-sectional study. Women & Health, 62(7), 612-620. https://doi.org/10.1080/03630242.2022.2100033
• Galmarini, E., Marciano, L., & Schulz, P. J. (2024). The effectiveness of visual-based interventions on health literacy in health care: a systematic review and meta-analysis. BMC Health Services Research, 24(1), 718. https://doi.org/10.1186/s12913-024-11138-1
• Hatipoğlu, Z. (2024). Sağlık okuryazarlığının akılcı ilaç kullanımı farkındalığı ve hasta aktiflik düzeyi üzerindeki etkisinin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Işık, A. (2021). Yetişkinlerde sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımının incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Okan Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Kan, Z. E. (2022). Sağlık okuryazarlığı ile akılcı ilaç kullanımı arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Karimian, Z. (2021). The rational use of medicines (RUM) in coronavirus disease 2019 (COVID-19). Journal of Pharmaceutical Care, 9(2), 52-54. https://doi.org/10.18502/jpc.v9i2.6606
• Kaya, S. D., Kocaoğlu, M., & Yüceler, A. (2022). Health literacy and rational drug use in Turkey: Quantitative and qualitative approaches. Journal of Health Literacy, 7(2), 9-23. https://doi.org/10.22038/jhl.2022.64209.1277
• Kütmeç Yilmaz, C., & Kil, A. (2018). Individuals’ health literacy level and their knowledge and practices with respect to rational drug use. Kontakt, 20(4), e401-e407. https://doi.org/10.1016/j.kontakt.2018.08.001 Lancet. (2010). Rational use of medicines. The Lancet, 375(9731), 2052. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(10)60944-0
• Lima, M. G., Álvares, J., Guerra, A. A., Costa, E. A., Guibu, I. A., Soeiro, O. M., Leite, S. N., de Oliveira Karnikowski, M. G., Costa, K. S., & Acurcio, F. D. A. (2017). Indicators related to the rational use of medicines and its associated factors. Revista de Saúde Pública, 51(suppl 2), 23s. https://doi.org/10.11606/S1518-8787.2017051007137
• Lu, X., Guo, Z., Fu, M., Wushouer, H., Shi, L., & Guan, X. (2019). The impacts of national essential medicine policies on the rational use of medicines in China: A cross-sectional study in primary health care institution. Journal of Chinese Pharmaceutical Sciences, 28(1). 49-55. https://doi.org/10.5246/jcps.2019.01.006
• Luiza, V. L., Chaves, L. A., Silva, R. M., Emmerick, I. C. M., Chaves, G. C., de Araújo, S. C. F., El, M., & Oxman, A. D. (2015). Pharmaceutical policies: effects of cap and co‐payment on rational use of medicines. Cochrane Database of Systematic Reviews, (5). 1465-1858. https://doi.org/10.1002/14651858.CD007017.pub2
• Mahmood, A., Elnour, A. A., Ali, A. A. A., Hassan, N. A., Shehab, A., & Bhagavathula, A. S. (2016). Evaluation of rational use of medicines (RUM) in four government hospitals in UAE. Saudi Pharmaceutical Journal, 24(2), 189-196. https://doi.org/10.1016/j.jsps.2015.03.003
• Mekonnen, B. D., Ayalew, M. Z., & Tegegn, A. A. (2021). Rational drug use evaluation based on World Health Organization core drug use indicators in Ethiopia: A systematic review. Drug, Healthcare and Patient Safety, 13, 159-170. https://doi.org/10.2147/DHPS.S311926
• Orive, G., Domingo-Echaburu, S., & Lertxundi, U. (2021). Redefining the “rational use of medicines”. Sustainable Chemistry and Pharmacy, 20, 100381. https://doi.org/10.1016/j.scp.2021.100381
• Özdemir, S., & Elmaoğlu, E. (2024). Ebeveynlerin sağlık okuryazarlığı ile akılcı ilaç kullanımına yönelik tutumları arasındaki ilişki. Halk Sağlığı Hemşireliği Dergisi, 6(2), 98-104. https://doi.org/10.54061/jphn.1444120
• Page, M. J., Mckenzie, J. E., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., Shamseer, L., Tetzlaff, J. M., Akkl, E. A., Brennan, S. E., Chou, R., Glanville, J., Grimshaw, J. M., Hróbjartsson, A., Lalu, M. M., Li, T., Loder, E. W., Mayo Wilson, E., Mcdonald, S., Mcguinness, L. A., Stewart, L. A., Thomas, J., Tricco, A. C., Welch, V. A., Whiting, P. & Moher, D. (2021). The PRISMA 2020 statement: an updated guideline for reporting systematic reviews. BMJ, 372, n71. https://doi.org/10.1136/bmj.n71
• Patel, A., Bakina, D., Kirk, J., von Lutcken, S., Donnelly, T., Stone, W., Ashley-Collins, H., Tibbals, K., Ricker, L., Adler, J., Ewing, J., Blechman, M., Fox, S., Leopold, W., Ryan, D., Wray, D., & Turkoz, H. (2018). Patient counseling materials: The effect of patient health literacy on the comprehension of printed prescription drug information. Research in Social and Administrative Pharmacy, 14, 851-862. https://doi.org/10.1016/j.sapharm.2018.04.035
• Pons, E. D. S., Knauth, D. R., Vigo, Á., PNAUM Research Group, & Mengue, S. S. (2017). Predisposing factors to the practice of self-medication in Brazil: Results from the national survey on access, use and promotion of rational use of medicines (PNAUM). PLoS One, 12(12), e0189098. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0189098
• Rothstein, H. R. (2008). Publication bias as a threat to the validity of meta-analytic results. Journal of Experimental Criminology, 4, 61-81. https://doi.org/10.1007/s11292-007-9046-9
• Saengchai, S., Pattanapongthorn, J., & Jermsittiparsert, K. (2019). Perception regarding generic drug policy in Thailand to ensure patient safety and quality of care: Mediating role of rational drug use. Systematic Reviews in Pharmacy, 10(2), 70-79. https://doi.org/10.5530/srp.2019.2.12
• Srisaknok, T., Ploylearmsang, C., & Wongkongdech, R. (2024). Effectiveness of program for older people’s health literacy on drug and health products: Northeast of Thailand. Asian Journal of Social Health and Behavior, 7(1), 11-18. https://doi.org/10.4103/shb.shb_415_23
• Tabak, B. M., Froner, M. B., Corrêa, R., & Silva, T. C. (2023). The Intersection of health literacy and public health: A machine learning-enhanced bibliometric ınvestigation. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(20), 6951. https://doi.org/10.3390/ijerph20206951
• Tavousi, M., Mohammadi, S., Sadighi, J., Zarei, F., Kermani, R. M., Rostami, R., & Montazeri, A. (2022). Measuring health literacy: A systematic review and bibliometric analysis of instruments from 1993 to 2021. PloS One, 17(7), e0271524. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0271524
• Trutner, Z. D., Furlough, K., Martinez, A., Vetter, I., Uhler, L. M., Haynes, A., & Jayakumar, P. (2023). Is health literacy associated with surgical outcomes? A systematic review. Journal of Surgical Research, 291, 720-733. https://doi.org/10.1016/j.jss.2023.06.044
• World Health Organization. (2002). WHO policy perspectives on medicines-promoting rational use of medicines: Core components. World Health Organization, Geneva.
• Xu, L. M., Xie, L. F., Li, X., Wang, L., & Gao, Y. M. (2022). A meta-analysis of factors influencing health literacy among Chinese older adults. Journal of Public Health, 30, 1889-1900. https://doi.org/10.1007/s10389-021-01638-3
• Yağız, E. (2020). Kocaeli Üniversitesi öğrencilerinin sağlık okuryazarlığı düzeyleri ve bu durumun akılcı ilaç kullanımıyla olan ilişkisinin incelenmesi. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi. Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi.
• Yalman, F., & Tosun, N. (2021). Determining the effect of health literacy on healthy life style and rational drug use by path analysis. Turkish Journal of Science and Health, 2(3), 78-86. https://doi.org/10.51972/tfsd.984029
• Yalman, F., & Yaşar, M. E. (2021). The effect of health literacy on healthy lifestyle and rational drug use behaviors. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (28), 292-307.
• Yalman, F., Yıldız, M. S., & Vural, N. (2022). The effect of health literacy on rational drug use behavior. İnönü Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 10(2), 475-487. https://doi.org/ 10.33715/inonusaglik.1057988
• Yapar, A. T. (2023). 0-6 yaş çocuğu olan annelerin akılcı ilaç kullanımına ilişkin tutumları ve sağlık okuryazarlığı durumlarının incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Yasa, R. (2023). Kronik hastalarda sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımına etkisi. Güncel Sağlık Yönetimi, 1(1):16-23.
• Zeyrek, T. (2023). Böbrek nakli alıcılarında sağlık okuryazarlığı ve akılcı ilaç kullanımının immunsupresif ilaç uyumuna etkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir Ekonomi Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Zheng, M., Jin, H., Shi, N., Duan, C., Wang, D., Yu, X., & Li, X. (2018). The relationship between health literacy and quality of life: a systematic review and meta-analysis. Health and Quality of Life Outcomes, 16, 1-10. https://doi.org/10.1186/s12955-018-1031-7