Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Üvey Kızı Zeyneb binti Ümmü Seleme ve Rivayetleri

Yıl 2025, Sayı: 14, 440 - 466, 31.07.2025

Merve Batmaz

https://doi.org/10.61218/hadith.1629844

Öz

Hz. Peygamber’in öz çocuklarının yanı sıra pek çok üvey çocuğu olmuştur. Evlilikleri dolayısıyla himayesine giren bu çocuklardan bazıları, Rasûlullah’ın (s.a.s.) terbiyesinde yetişme imkânını elde etmiştir. Çalışmanın konusu, bu çocuklardan biri olan Zeyneb binti Ümmü Seleme ve rivayetleridir. Zeyneb, hadis tarihi içerisinde seçkin bir konuma sahip olan Ebû Seleme ve Ümmü Seleme’nin kızıdır. Babasının vefatının ardından annesinin Rasûlullah (s.a.s.) ile evlenmesiyle birlikte ehli beyt halkasına dâhil olmuş ve çocukluğunu Rasûlullah’ın (s.a.s.) himaye ve terbiyesi altında geçirmiştir. Bu nedenle, hadis tarihi içerisindeki yerini belirlemek gerekli görülmüştür. Çalışmada, öncelikle Zeyneb binti Ümmü Seleme’nin hayatı ele alınmış; bu bağlamda babası ve annesi, doğum yeri ve çocuklar içerisindeki sırası gibi hususlar incelenmiştir. Ardından Zeyneb’in ilmî kişiliği değerlendirilmiş; bu çerçevede sahâbe olup olmadığı ve fıkıh konusundaki yetkinliği ele alınmıştır. Çalışmanın son kısmında ise Zeyneb binti Ümmü Seleme’nin rivayetleri Kütüb-i Tis‘a kapsamında incelenmiştir. Bu bağlamda rivayetlerin kaynağı, konusu ve bu rivayetleri kimlerin naklettiği gibi bilgilere yer verilmiştir. Sonuç olarak, Zeyneb’in rivayetlerinin büyük çoğunluğunun ümmühâtü’l-mü’mininden, özellikle annesi Ümmü Seleme’den olduğu tespit edilmiştir. Rivayetlerinin konularına göre dağılımı incelendiğinde ise Zeyneb’in muhtelif konularda hadis naklettiği görülmüştür. Ayrıca kendisinden hadis nakleden râviler arasında tâbiûnun önde gelen önemli isimlerinin bulunduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Hz. Peygamber , Ümmü Seleme , Zeyneb binti Ümmü Seleme , Rivayet

The Stepdaughter of the Prophet (pbuh) Zaynab bint Umm Salamah and Her Narrations

Öz

In addition to his biological children, the Prophet Muhammad (pbuh) had many stepchildren under his care due to his marriages. Among them was Zaynab bint Umma Salama, the daughter of the prominent figures Abu Salama and Umma Salama in hadith history. After her father’s death, her mother’s marriage to the Prophet (pbuh) brought Zaynab into the household of the Ahl al-Bayt, allowing her to be raised under his guardianship and moral guidance. This study examines Zaynab’s life, scholarly status, and her narrations within the Kutub al-Tisʿa. The research first explores Zaynab’s biography, including her lineage, birthplace, and family order among her siblings. Subsequently, her scholarly persona is analyzed, addressing her status as a ṣaḥābiyya (female Companion) and her expertise in fiqh. The final section investigates her hadith narrations, their sources, themes, and transmitters. Findings reveal that most of her narrations derive from the Ummahāt al-Muʾminīn (Mothers of the Believers), particularly her mother, Umma Salama. Her narrations cover diverse subjects, and her transmitters include leading figures among the Tābiʿūn.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Prophet Muhammad , Umm Salamah , Zaynab bint Umm Salamah , Narration

زينب بنت أم سلمة ربيبة النبي (صلى الله عليه وسلم) ورواياتها

Öz

عاش النبي محمد (صلى الله عليه وسلم) ثلاثاً وستين سنة، وتزوج خلالها بعدة نساء لأغراض متنوعة. وإلى جانب أولاده من السيدة خديجة (رضي الله عنها)، نتج عن زيجاته الأخرى عدد من الأَرِبَّاء والربائب. هؤلاء الأَرِبَّاء والربائب كانوا من خديجة وسودة وأم سلمة وأم حبيبة. ورغم عدم الجزم بالعدد، فقد رجح الباحثون أنهم بلغوا اثني عشر: ست بنات وستة أولاد.
موضوع هذه الدراسة هو زينب بنت أم سلمة، التي ولدت قبل زواج أمها بالنبي (صلى الله عليه وسلم).
إن أحاديث هؤلاء الأَرِبَّاء والربائب الذين نشأوا في كنف النبوة تحتاج إلى بحث علمي دقيق، ولذلك ناقشت هذه الدراسة روايات زينب بنت أم سلمة.
تتناول الدراسة في القسم الأول سيرة زينب بنت أم سلمة، ابنة أبي سلمة وأم سلمة، مع خلاف في مكان ولادتها وترتيبها بين إخوتها. فقد كانت تسمى بَرَّة، فغيّر النبي (صلى الله عليه وسلم) اسمها إلى زينب مستشهداً بقوله تعالى: ﴿فَلَا تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى﴾ (النجم:32). نشأت زينب في رعاية النبي (صلى الله عليه وسلم) وتزوجت عبد الله بن زمعة ابن خالتها قريبة، وأنجبت ستة أولاد هم: (عبد الرحمن، يزيد، وهب، أبو سلمة، كبير، أبو عبيدة) وثلاث بنات وهن: (قريبة، أم كلثوم، أم سلمة). وشهدت أحداثاً مهمة في التاريخ الإسلامي.

Anahtar Kelimeler

الحديث , النبي محمد , رواية , أم سلمة , زينب بنت أم سلمة

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Merkezi’l-buhûs ve tekniyeti ma‘lumat. 10 cilt. Beyrut: Dâru’t-Te‘sîl, 1437/2013.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût-Adil Mürşid vd. 50 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001).
• Aycan, İrfan. “Urve b. Zübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/183-185. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd ez-Ziriklî. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 11 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-sağîr. thk. Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 cilt. Pakistan: Câmiatü’t-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1410/1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Târîhu’l-evsat. thk. Muhammed İbrahim Zayed. 2 cilt. Kahire: Mekteberü Dâru’t-Türâs, 1397/1977.
• Çeker, Orhan. “Hünsa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/491. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kâmil. 7 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 1430/2009.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh el-İsfahânî. Maʿrifetü’s-sahâbe. thk. Adil b. Yusuf. 6 cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1419/1998.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî el-Mevsılî. Müsned. thk. Hasan Selim Esed. 13 cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mun, 1404/1984.
• Ebû’l-Hasen, Ali b. Muhammed b. Abdülmelik el-Fâsî. Beyânü’l-vehm ve’l-îhâm fî kitabi’l-ahkâm. thk. Hüseyin Âyt Saîd. 5 cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1417/1997.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Elbânî, Nâsırüddin. Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd. 8 cilt. Kuveyt: Müessesetü Ğaras, 1423/2002.
• eş-Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. thk. Muhammed Subhî. 15 cilt. Suud: Dâru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr. Müsned. thk. Hasan Selim Esed. 2 cilt. Dımeşk: Dâru’s-Sakâ, 1996.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdilberr en-Nemeri. el-İstiab fi marifeti'l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1380/1960.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdilberr en-Nemeri. el-İstizkâr. thk. Salim Muhammed Atâ-Muhammed Ali Muavvız. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdilberr en-Nemeri. et-Temhid limâ fi’l-Muvatta mine’l-meâni ve’l-mesânid. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevi-Muhammed Abdülkebir el-Bekri. 24 cilt. Mağrib: Vizaretü Umûmi’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd. 74 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. İdrîs er-Râzî. el-İlel. thk. Said b. Abdullah el-Humeyyid-Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî. 6 cilt. Riyad: Müessesetü’l-Cüreysî, 1427/2006.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. İdrîs er-Râzî. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 13 cilt. Suud: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 cilt. Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1409/1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdulmevcud - Ali Muhammed Muavvız. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fethü’l-Bârî bi şerhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 13 cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1380/1390.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Taʿcîlü’l-menfaʿa bi-zevâʾidi ricâli’l-eʾimmeti’l-erbaʿa. thk. İkramullah İmdâdu’l-hak. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 1996.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Tağlîku’t-taʿlîk. thk. Said Abdurrahman Musa. 5 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. thk. Halil Me’mun vd. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1417/1996.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Hazm el-Endelüsî. Cevâmiʿu’s-sîre. thk. İhsan Abbas. 1 cilt. Mısır: Dâru’l-Mearif, 1990.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Hazm el-Endelüsî. el-Muhallâ bi’l-asâr. thk. Abdulğaffar Süleyman el-Bindarî. 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-Müsnedü’s-sahîh ʿale’t-tekâsîm ve’l-envâʿ. thk. Muhammed Ali Sönmez-Halis Aydemir. 8 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. 9 cilt. Haydarâbâd: Dairetü’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Tehzibü Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ali b. Muhammed vd. 3 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1440/2019.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi hayri’l-ʿibâd. thk. Muhammed Aziz Şems. 6 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1440/2019.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer el-Kaysî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 cilt. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Mâce el-Kazvînî. Sünen. 6 cilt. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risaleti’l-Alemiyye, 1430/2009.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân Receb el-Bağdâdî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mahmud b. Şaban vd. 9 cilt. Medine: Mektebetü’l-Ğurabai’l-Eseriyye, 1417/1996.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. er-Redd ala‘s-Subkî fî mes’eleti ta‘liki’t-talâk. thk. Abdullah b. Muhammed. 2 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1440/2019.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed eş-Şeybânî. Üsdü’l-ğâbe fî maʿrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavvız-Âdil Ahmed Abdilmevcûd. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh. es-Sikât. thk. Abdulalîm Abdulazim el-Bestevî. 2 cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1405/1985.
• Kabakcı, Yusuf. “Hz. Muhammed’in Üvey Çocukları”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6/2 (Aralık 2022), 561-582.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ümmü Seleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/328-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kelâbâzî, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed. Ricâlü Sahîhi’l-Buhârî: el-Hidâye ve’l-irşâd fî maʿrifeti ehli’s-sika ve’s-sedâd. thk. Abdullah el-Leysî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1407.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Harre Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Makdisî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed er-Remlî. Şerḥu Süneni Ebî Dâvûd. 20 cilt. Mısır: Dâru’l-Felah, 1437/2016.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. Muvatta. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 1 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Muhammed b. Ğassan Hablas, Rivâyetü Zeyneb binti Ebî Seleme an Ümmiha fi’t-Tefsîr, el-Mecelletü’l-Lübnaniyyetü li’l-ulûmi’l-İslâmiyye 1/1 (Eylül 2021), 15.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 cilt. Kahire: Matbaatu İsâ el-Bâbî, 1374/1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. Sünen, thk. Hasan Muhammed el-Mesudî. 8 cilt. Kahire: el-Mektebütü’t-Ticariyyeti’l-Kübrâ, 1348/1930.
• Polat, Salahattin. “Ebû Seleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/229. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût. 29 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâs, 1420/2000.
• Süheylî, Ebü’l-Kasım Abdurrahmân b. Abdillâh. er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. thk. Ömer Abdusselam. 7 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1421/2000.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Fethü’l-kebîr fî zammi’z-ziyâde ile’l-Câmi‘i’s-sağîr. thk. Yusuf en-Nebhânî. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1423/2003.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Müsned. 1 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1400.
• Şahyar, Ayşe Esra . “Zeyneb bint Ebû Seleme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/358. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Taberânî, Ebü’l-Kasım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdulmecîd. 25 cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1433.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 15 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1494.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. Beyrut: Dâru’r-Risaleti’l-Alemiyye, 1430/2009.
• Umerî, Ekrem Ziya. Bakî b. Mahled el-Kurtubî ve mukaddimetü müsnedih. b.y. 1404/1984.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1409/1989.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. el-Mühezzeb fi’htisâri’s-Süneni’l-kebîr. 1 cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1422/2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Muhammed Eymen. 18 cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zübeyrî, Ebû Abdillâh Mus‘ab. Kitâbü Nesebi Kureyş. thk. E. Lévi-Provençal. 1 cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.