Criticisms Directed at al-Jāmiʿ al-Tirmidhī: An Analysis of the Claims Regarding the Author’s Majhûl and the Absence of Transmission via Samāʿ

Yıl 2025, Sayı: 14, 562 - 590, 31.07.2025

Mehmet Sait Kurtuluş

https://doi.org/10.61218/hadith.1673686

Öz

This article examines the claim that Ibn Ḥazm (d. 456/1064) described Tirmidhī (d. 279/892), the author of al-Jāmiʿ al-Tirmidhī, as “majhūl,” alongside assertions by certain scholars from the Persian region who maintained that the work was not transmitted (samāʿ) directly from its author. Both suppositions share a resemblance in that they highlight factors which, during the early period, cast doubt on the work’s credibility. The study first explores, in chronological order, how the statement attributed to Ibn Ḥazm was conveyed across various regions and periods, and how it was interpreted by scholars such as Ibn al-Qaṭṭān (d. 628/1231), al-Dhahabī (d. 748/1348), and Ibn Ḥajar (d. 852/1449). It also investigates how al-Jāmiʿ al-Tirmidhī reached al-Andalus, the work’s recognition in that region, and the possible connotations of the term “majhūl” as employed by Ibn Ḥazm. The findings indicate that al-Jāmiʿ al-Tirmidhī arrived in al-Andalus in the mid-4th/10th century—about a century before Ibn Ḥazm’s death—and was present in the works of Ibn Ḥazm’s teachers. Moreover, it appears that the statement ascribed to Ibn Ḥazm was most likely taken out of context, leading to a misunderstanding. Doubts regarding its direct reception from the author are connected with Abū ʿAbd Allāh al-Fasawī (d. first half of the 5th/11th century) and his teachers from the Persian region. However, authoritative scholars emphasize that hadith masters such as al-Shāshī (d. 335/946) and al-Maḥbūbī (d. 346/957) directly transmitted the work from its author through a valid samāʿ. Furthermore, records confirming that al-Fasawī himself received and transmitted al-Jāmiʿ al-Tirmidhī undermine any claim disputing the existence of a continuous samāʿ.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Tirmidhī , Ibn Ḥazm , al-Jāmiʿ al-Tirmidhī , Majhūl

Câmi‘u’t-Tirmizî’ye Yönelik Tenkitler: Müellifinin Meçhul Olduğu ve Semâ ile Rivayet Edilmediği İddialarının Tahlili

Öz

Bu makale, İbn Hazm’ın (öl. 456/1064) Câmi‘u’t-Tirmizî müellifi Tirmizî’yi (öl. 279/892) “meçhul” olarak nitelendirmesi ile Fars bölgesindeki bazı âlimlerin, eserin müellifinden semâ edilmediğine dair iddialarını inceler. Her iki varsayım da erken dönemde eserin itibarına gölge düşüren hususları yansıtması bakımından benzerlik göstermektedir. Öncelikle, İbn Hazm’a nispet edilen sözün farklı coğrafya ve dönemlerde nasıl nakledildiği; İbnü’l-Kattân (öl. 628/1231), Zehebî (öl. 748/1348) ve İbn Hacer (öl. 852/1449) gibi âlimlerce nasıl yorumlandığı kronolojik olarak incelenmektedir. Ayrıca Câmi‘u’t-Tirmizî’nin Endülüs’e intikal süreci, eserin bölgedeki tanınırlığı ve İbn Hazm’ın “meçhul” kavramının kullanıma ilişkin muhtemel anlamlar incelenmiştir. Araştırmalar neticesinde, Câmi‘u’t-Tirmizî’nin İbn Hazm’ın vefatından bir asır önce yani 4./10. yüzyılın ortalarında Endülüs’e ulaştığı, İbn Hazm’ın hocalarının eserlerinde yer aldığı ve ona atfedilen ifadenin büyük ihtimalle bağlamından koparılarak yanlış anlaşıldığı tespit edilmiştir. Eserin müellifinden doğrudan tahammül edildiğine dair şüpheler, Fars bölgesinden Ebû Abdullah el-Fesevî’ye (öl. 5./11. asrın ilk yarısı) ve onun hocalarına atfedilmektedir. Ancak mütehassıs âlimler, Şâşî (öl. 335/946) ve Mahbûbî (öl. 346/957) gibi muhaddislerin, eseri doğrudan müellifinden sahih bir semâ ile tahammül ettiklerini vurgulamışlardır. Üstelik muttasıl bir semanın olmadığına dair şüphelerin kendisine atfedildiği Fesevî tarafından da Câmi‘u’t-Tirmizî’nin tahammül edilip rivayet edildiğine dair kayıtlar işbu iddiayı çürütmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Tirmizî , İbn Hazm , Câmi‘u’t-Tirmizî , Meçhul

الانتقادات الموجّهةُ إلى جامعِ التّرمذي: تحليلُ الدعاوى حول جَهالةِ المؤلِّف وعدمِ رواية الكتاب بطريق السماع

Öz

تتناول هذه الدراسةُ ادعاءين مثيرين للجدل حول "جامع الترمذي"، الذي يُعدّ من المصادر الأساسية في علم الحديث. يتمثّل الادعاء الأول في أن ابن حزم (ت. ٤٥٦/١٠٦٤)، وهو أبرز ممثلي المذهب الظاهري، وصف أبا عيسى الترمذي (ت. ٢٧٩/٨٩٢) بأنه "مجهول". أما الادعاء الثاني، فهو الزعم بأنه لا يوجد أي راوٍ سمع "جامع الترمذي" مباشرة من مؤلفه. ويتشابه هذان الادعاءان في كونهما قد ألقيا ظلالاً من الشك على مكانة الكتاب وموثوقيته في الفترة المبكرة.
وتهدف الدراسة إلى تناول هذين الادعاءين التاريخيين بشأن "جامع الترمذي" من منظورٍ زمنيّ متسلسل؛ وذلك من خلال تحليل طبيعتهما، وطرق انتقالهما، والسياقات التي قُرئا فيها، ومناقشة تقييمات العلماء لهما.

Anahtar Kelimeler

الحديث , الترمذي , ابن حزم , جامع الترمذي , مجهول.

Kaynakça

• Abdülmecîd, et-Türkî. Münâzarât fî usûli’ş-şerîati’l-İslâmiyye beyne İbn Hazm ve’l-Bâcî. çev. Şâhîn Abdussabûr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1986.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Hazm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/39-52. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef. el-Müntekâ şerhu’l-Muvatta’. 7 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1332.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef. et-Ta‘dil ve’t-tecrîh li-men harrece lehü’l-Buhari fi’l- Câmi‘i’s-sahih. nşr. Ebû Lübâbe Hüseyin. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Livâ, 1986.
• Başaran, Selman. “İbn Hazm’a Göre Hadis Rivayetinde ‘Mechûl’”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Ocak 1987), 9-18.
• Başaran, Selman. “İbn Hazm’ın Kütüb-i Sitte’ye Bakışı”. İslâmî Araştırmalar 2/6 (Ocak 1988), 7-21.
• Başaran, Selman. “Tirmizî ve İbn Mâce’yi İbn Hazm’ın Mechûl Olarak Vasıflandırması”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Ocak 1987), 19-25.
• Ebû Ali el-Gassânî, Hüseyin b. Muhammed b. Ahmed. Takyîdü’l-mühmel ve temyîzü’l-müşkil. nşr. Ali b. Muhammed el-’İmrân - Muhammed Azîz Şems. 3 Cilt. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 2000.
• Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Güler, Zekeriya. “Endülüs’te Bir Hadis ve Fıkıh Âlimi: İbn Hazm”. İSTEM 7/14 (2009), 155-171.
• Hâkim el-Kebîr, Ebû Ahmed Muhammed b. Muhammed en-Nîsâbûrî el-Kerâbîsî. el-Esâmî ve’l-künâ. nşr. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî. 5 Cilt. Mısır: Dârü’l-Fârûk, 2015.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîheyn. nşr. Âdil Mürşid vd. 9 Cilt. Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2018.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Târîhu Nîsâbûr. Lübnan: Dârü’l-Beşâiri’l-İslamî, 1427.
• Hamş, Adâb Mahmûd. el-İmâm et-Tirmizî ve menhecühü fî kitâbihi’l-Câmi‘ dirâse nakdiyye tatbîkıyye. 3 Cilt. Amman: Dârü’l-Feth li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2003. http://ktp.isam.org.tr/
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Nasr Fütûh. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1966.
• Hümeyyid, Sa‘d İbn Abdullah. Menâhicü’l-muhaddisîn. nşr. Ebû Ubeyde Mâhir b. Salih. Riyad: Dâru Ulûmi’l-Sünne, 1999.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. nşr. Ebû Saîd Amr b. Garâme. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân el-Endelüsî. Fehrese. nşr. Muhammed Ebü’l-Ecfân- Muhammed ez-Zâhî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1983.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik Endelüsî. es-Sıla fî târîhi e’immeti’l-Endelüs. nşr. İzzet el-Attâr el-Hüseynî. Mektebetü’l-Hâncî, 2. Basım, 1955.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. et-Temyîzu fî telhisi tahrîci ehâdîsi şerhi’l-Vecîz. nşr. Muhammed es-Sânî b. Ömer. 7 Cilt. Dâru Edvâi’s-Selef, 2007.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Muhibuddîn el-Hatîb. 13 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1390.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. nşr. İbrahim ez-Zeybek - Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessessetü’r-Risâle, 2014.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed el-İşbîlî. Fehrese. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf - Mahmud Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2009.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. I-XII Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî. er-Risâletü’l-bâhire fi’r-red ʿale’l-ahvâli’l-fâside. nşr. M. Sagîr Hasan el-Ma‘sûmî. Dımaşk, 1409.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî. Resâ’ilü İbn Hazm el-Endelüsî. nşr. İhsan Abbâs. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’l-Arabiyye, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Mısır: Dâru Hicr li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Ömer ed-Dımaşkî. İhtisâru ‘ulûmi’l-hadîs. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, ts.
• İbn Seyyidinnâs, Ebü’l-Feth Muhammed b. Muhammed el-Ya‘murî. en-Nefhu’ş-şezî fî şerhi Câmi‘i’t-Tirmizî. nşr. Ahmed Ma‘bed Abdülkerim. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1409.
• İbn Ümeyra ed-Dabbî, Ebû Cafer Ahmet b. Yahya. Bugyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1967.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. el-Matbaatü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, ts.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Kudâî. el-Mu‘cem fî ashâbi’l-Kâdî Ebî Ali es-Sadefî. Mısır: Mektebetü’s-Sekâfü’d-Dîniyye, 2000.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed el-Kurtubî el-Ezdî. Târîhu ‘ulemâ’i’l-Endelüs. nşr. İzzet el-Attâr el-Hüseynî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2. Basım, 1988.
• İbnü’l-Kattân, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Fâsî el-Mağribî. Beyânü’l-vehm ve’l-îhâm fî kitâbi’l-Ahkâm. 6 Cilt. Riyâd: Dâru Tîbe, 1997.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Mes’eletü’t-tesmiye. Cidde: Mektebetü’s-Sahâbe, ts.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa el-Yahsubî. el-Gunye fihristü şüyûhi’l-Kâdî İyâz. nşr. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Karahan, Abdullah. “İbn Hazm’ın Râvi Tenkidinde Eleştirilen Yönlerinin Onun Tenkitçi Kimliğine Etkisi -el-Muhallâ Çerçevesinde Değerlendirme-”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (01 Ocak 2007), 121-152.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. er-Ref‘ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, 8. Basım, 2004.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-Tûnusiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• Muhammed Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer el-Münestîrî. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. 2 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mübârekpûrî, Ebû’l-‘Ulâ Muhammed Abdurrahman. Tuhfetü’l-Ahvezî şerhu Câmi‘i’t-Tirmizî. nşr. Râid b. Sabrî b. Ebî Alfe. 2 Cilt. Ürdün: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 5. Basım, 2003.
• Ömerî, Ekrem Ziyâ. Turâsü’t-Tirmizî el-ilmî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1991.
• Özşenel, Mehmet. “Mübârekpûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/428-429. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Selahaddin Halil b. İzzeddin. A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr. nşr. Ali Ebû Zeyd vd. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Selahaddin Halil b. İzzeddin. el-Vâfî bi’l-vefeyât. nşr. Ahmed Arnâût - Mustafa Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmail b. Abbâd et-Tâlekânî. el-Emsâlü’s-sâ’ire min şi‘ri’l-Mütenebbî. nşr. Muhammed Hasan Âl-i Yasin. Bağdat: Mektebetü’n-Nahda, 1965.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Mu‘allimî vd. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclis Dâiretü’l-Me‘ârif, 1962.
• Sıkıllî, Muhammed b. Abdurrahman. Câmi‘u’t-Tirmizî fî’d-dirâsâti’l-Mağribiyye rivâyeten ve dirâyeten. Riyad: Daru’s-samîî’, 2008.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Kûtü’l-mugtezî ‘alâ Câmi‘i’t-Tirmizî. nşr. Nâsır b. Muhammed b. Hâmid el-Garîbî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Câmi’atü Ümmi’l-Kurâ, 1424.
• Şâkir, Ahmed Muhammed. “Mukaddime”. el-Câmi‘u’s-sahîh ve hüve: Sünenü’t-Tirmizî. mlf. Tirmizî. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. el-Câmi‘u’l-kebîr. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tücîbî, Kasım b. Yusuf b. es-Sebtî. Bernâmec. nşr. Abdülhafîz Mansûr. Tunus: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1981.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemü’l-üdebâ’. nşr. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yezîdî, Ahmed el-. Ebü’l-Velîd İbnü’l-Faradî el-Kurtubî. 2 Cilt. el-Memleketü’l-Mağribiyye, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîri ve’l-’alâm. nşr. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1993.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessessetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zerkeşi, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b Bahadır b Abdullah. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. nşr. Zeynelâbidîn b. Muhammed. 3 Cilt. Riyâd: Advâu’s-Selef, 1998.