Muhaddislerin Sivil Muhalefet Yöntemleri

Yıl 2025, Sayı: 14, 99 - 129, 31.07.2025

Mustafa Avni Gökduman

https://doi.org/10.61218/hadith.1674918

Öz

Hicri ilk iki asırda hadisçi kimliğiyle öne çıkan birçok alim Emevi ve Abbasi iktidarlarına karşı başlatılan silahlı isyanlarda aktif rol almışlardır. Diğer bir grup ise doğrudan silahlı mücadele yerine, sivil muhalefet şeklinde tezahür eden çeşitli tutumlar sergilemişlerdir. Devlet erkânının arkasında namaz kılmayı reddetme tavrı söz konusu sivil muhalefet biçimlerinden biridir. Onlara göre zalim veya fâsık olarak konumlandırılan idarecilerin imamlık yapmaları namazın sıhhatine engel teşkil etmektedir. Diğer bir protesto şekli olarak keyfî ve gereksiz biçimde israf ettikleri gerekçesiyle zekâtı ümerâya teslim etmeyi reddetmişler, bunun yerine şahısların ihtiyaç sahiplerine kendi elleriyle ulaştırmaları gerektiğini savunmuşlardır. Emeviler ve Abbasiler Dönemi’nde dış güçlere karşı düzenlenen savaşlara katılmamak da muhaddislerin sivil muhalefet yöntemlerinden bir diğeridir. Onlara göre mevcut iktidarlar İslâmî ilkelere riayet etmeksizin savaşlar yürütmekteydiler. Bu savaşlara katılım ise onların işlediği savaş suçlarına ortak olmak anlamına geliyordu. Abbasiler Dönemi’nde resmîleştirilen siyah giyime karşı da bir grup muhaddisin sert tepki gösterdiği bilinmektedir. Siyah giyim karşıtlığı siyasi otoriteye karşı sergilenen bireysel bir protesto olmakla kalmamış zaman zaman raviler arası gerilim ve tenkitlere de neden olmuştur. Bu çalışmada hicri birinci asrın son çeyreği ile ikinci asır özelinde farklı yaklaşımlar ve raviler arası ilişkilere etkileri bağlamında muhaddislerin siyasi iktidara yönelik eleştirel tutumları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Muhaddisler , Siyaset , Sivil Muhalefet , Emeviler

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur/It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited. (Mustafa Avni Gökduman)

Methods of Civil Dissent Among Ḥadīth Scholars

Öz

During the first two centuries of the Hijrī calendar, many scholars distinguished by their ḥadīt̲h expertise, took an active part in armed rebellions against the Umayyad and ʿAbbāsid regimes. However, another group of muḥaddit̲h̲s refrained from direct involvement in such confrontations and instead adopted various forms of civil dissent as their mode of opposition. Among these non-violent expressions of resistance, refusing to perform prayers behind state officials emerged as a prominent stance. According to these scholars, rulers deemed unjust or sinful (fāsiq) were not fit to lead congregational prayers, as their leadership could compromise the validity of the prayer itself. Similarly, these muḥaddiths objected to handing over zakāt to the ruling elite, arguing that it would likely be squandered through arbitrary or excessive spending. They instead advocated for distributing alms directly to the needy, considering this to be a more ethically sound and religiously appropriate method. This position represented a form of economic protest against state authority. Another notable form of civil dissent was the refusal to participate in military campaigns organized by the Umayyad and ʿAbbāsid regimes. The scholars maintained that these wars were not conducted in accordance with Islamic principles and that participating in them would amount to complicity in the injustices perpetrated by the state. During the ʿAbbāsid period, certain muḥaddit̲h̲s also protested against the official adoption of black garments, which had become a symbol of ʿAbbāsid rule. Opposition to wearing black was not merely a matter of personal preference; it became a subtle yet powerful act of political resistance. In some cases, this opposition even led to tensions and criticism among ḥadīt̲h̲ transmitters, affecting scholarly relationships and the reliability of transmission chains. This study aims to examine the critical attitudes of ḥadīt̲h̲ scholars toward political authority during the last quarter of the first Hijri century and throughout the second century, particularly in terms of their diverse approaches and the impact of these attitudes on inter-narrator relations.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Muḥaddit̲h̲s , Politic , Civil Opposition , Umayyads

مناهج المحدثين في المعارضة السياسية السلمية

Öz

يمثل الربع الأخير من القرن الهجري الأول والقرن الثاني فترة حاسمةً من حيث ترسيخ البنى الأساسية لتدوين الحديث وتصنيفه، وكذلك من حيث التطورات الكبرى في التاريخ السياسي للإسلام ومن أبرز الأحداث السياسية في تلك المرحلة، الانتفاضات المسلحة الواسعة النطاق التي شُنّت ضد الأنظمة الحاكمة، فقد واجهت الدولة الأموية في القرن الأول عدة ثورات، منها ما قاده المختار الثقفي (ت. 67هـ/687م) وابن الزبير (ت. 73هـ/692م) وابن الأشعث (ت. 85هـ/704م) وتبعت هذه الثورات في القرن الثاني انتفاضات نظمها شخصيات مثل ابن المهلب (ت. 102هـ/720م) وزيد بن علي (ت. 122هـ/740م). وتُعد الثورة العباسية، التي حظيت بدعم واسع من العناصر الشيعية والموالي، أهم هذه الانتفاضات من حيث الأثر التاريخي والنتائج المترتبة عليها. إذ إن هذه الثورة، وبفعل الانقسامات الداخلية وعدم الاستقرار السياسي الذي عانت منه الدولة الأموية، نجحت في عام 132هـ/750م، فأدّت إلى زوال الخلافة الأموية التي كانت تتمركز في دمشق وقيام الدولة العباسية ومع ذلك، سرعان ما واجهت الدولة العباسية تهديدات سياسية مماثلة، وكان من أخطرها الثورة التي قادها محمد بن عبد الله (ت. 145هـ/762م) بعد وقتٍ قصير من تأسيس الدولة.

Anahtar Kelimeler

الحديث , المحدثون , السياسة , المعارضة السلمية , الأموييون

Kaynakça

• Abdullah b. Mübarek, Ebû Abdurrahman el-Hanzalî. el-Cihad. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1972.
• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî. Musannef. thk. Habiburrahman el-Azamî. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 1983.
• Ahbâru’d-devleti’l-Abbasiyye. thk. Abdulaziz ed-Dûrî. Beyrût: Dâru’t-Talî‘a, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Mesâilu’l-İmâm Ahmed. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1981.
• Ahmed b. Hanbel. ez-Zühd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl ez-Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya. Fütûhu’l-büldân. Beyrût: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Berâziî, Ebû Said Halef b. Ebi’l-Kasım el-Kayrevânî. et-Tehzîb fi ihtisâri’l-Müdevvene. Dubai: Dâru’l-Buhûs, 2002.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kebîr. Kâhire: Merkezü Hecer, 2011.
• Cemmâ‘îlî, Ebû Muhammed Abdulganî b. Abdulvahid el-Makdisî. el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Şâdî b. Muhammed. Kuveyt: Şeriketü Gırâs, 2016.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eşas es-Sicistânî. Mesâilu’l-İmâm Ahmed. thk. Tarık b. İvadullah. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1999.
• Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Ahmed b. Davud. el-Ahbâru’t-Tıvâl. Mısır: Vizâretü’s-Sekâfe, 1960.
• Ebû Hâtim, Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. Haydarabâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Mısır: Matbaatu’s-Saâde, 1973.
• Ebû Ubeyd el-Âcurrî. Suâlât. thk. Muhammed Ali el-Ömerî. Medîne: Imâdetü'l-Bahsi'l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1983.
• Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm. Emvâl. thk. Halil Herrâs. Beyrût: Dâru’l-fikr, ts.
• Ebu’l-Arab, Muhammed b. Ahmed et-Temîmî. el-Mihan. thk. Ömer el-Ukaylî. Riyâd: Dâru’l-Ulûm, 1984.
• Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, Ali b. Hüseyin. Makâtilu’t-tâlibiyyîn. thk. Ahmed Sakr. Beyrût: Dâru’l-Marife, ts.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. Hüseyin. el-Ahkâmu’s-sultaniyye. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ebû Zür‘a ed-Dimaşkî, Abdurrahman b. Amr en-Nasrî. Târîh. thk. Şükrüllah el-Kûcânî. Dimaşk: Mecma‘u’l-Lügati’l-Arabiyye, ts.
• Eşarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlât. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1980.
• eş-Şâşî, Seyfüddîn Muhammed b. Ahmed el-Kaffâl. Hilyetü’l-ulemâ. Ammân: Mektebetü’r-Risâleti’l-Hadîse, 1988.
• Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyan. el-Marife ve’t-târîh. Bağdâd: Matbaatu’l-İrşâd, 1974.
• Halid er-Rabbât vd. el-Câmi‘ li-ulûmi’l-İmâm Ahmed. el-Feyyûm: Dâru’l-Felâh, 2009.
• Harb el-Kirmânî, Harb b. İsmail. Mesâil. thk. Fâyiz b. Ahmed. Câmiatu Ümmi’l-Kurâ Külliyyetü’ş-Şerîa, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mekke: 1422.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Abdülhakem, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdullah. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 1994.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hasan. Târîhu Dimaşk. thk. Muhibbuddin el-Amrâvî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Bişrân, Ebu’l-Kasım Abdülmelik b. Muhammed el-Bağdâdî. Emâlî (el-Cüzü’s-sânî). thk. Ahmed Süleyman. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1999.
• İbn Ebu’d-Dünya, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kureşî. el-İşraf fî menâzili’l-eşrâf. thk. Necm Abdurrahman. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1990.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘d’il. Haydarabâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İbn Ebû Hayseme, Ebû Bekir Ahmed b. Züheyr b. Harb. et-Târîhu’l-kebîr –Ahbâru’l-Mekkiyyîn-. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1997.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Musannef. thk. Nasır eş-Şesrî. Riyâd: Dâru Künûzu İşbîliyâ, 2015.
• İbn Ebû Zemenîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-İlbîrî. Usûlu’s-sünne. thk. Abdullah el-Buhârî. Suudi Arabistan:Mektebetü’l-Gurabâ el-Eseriyye, 1994.
• İbn Ebû Zeyd, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman el-Kayrevânî. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Rafu’l-ısr an kudâti Mısr. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• İbn Hâni‘, Ebû Yakub İshak b. İbrahim en-Neysâbûrî. Mesâilu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1979.
• İbn Hamdûn, Ebu’l-Maâlî Muhammed b. Hasan. et-Tezkiratu’l-hamdûniyye. Beyrût: Dâru Sâdır, 1996.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah et-Türkî. Riyâd: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Abdullah Muhammed b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maârif. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1992.
• İbn Nâcî, Kasım b. İsa et-Tenûhî. Şerhu İbn Nâcî alâ metni’r-Risâle. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Menî‘. et-Tabakâtu’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Dâru’l-Hâncî, 2001.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Şerhu’l-Umde. Riyâd: Dâru Atââti’l-İlm, 2019.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmû‘u’l-fetâvâ. Medîne: Mecmeu’l-Melik Fehd, 2004.
• İbn Yunus es-Sıkıllî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. el-Câmi‘ li mesâili’l-Müdevvene. Mekke: Dâru’l-Fikr, 2013.
• İbn Zenceveyh, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled. el-Emval. thk. Şakir Feyyâd. Suûdî Arabistan: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs, 1986.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu. Mir’âtu’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân. Dimaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim en-Nîsâbûrî. el-İşrâf alâ mezâhibi’l-ulemâ. thk. Sağîr Ahmed. BAE: Mektebetü Mekketi’s-Sekâfiyye, 2004.
• İclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah. es-Sikât. thk. Abdülalim el-Bestevî. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• Kâ‘bî, Ebu’l-Kasım Abdullah b. Ahmed el-Belhî. Kabûlu’l-ahbâr. thk. Ebû Amr el-Hüseynî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Kadı İyâz, Ebu’l-Fadl İyâz b. Musa el-Yahsubî. Tertîbu’l-medârik. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1967.
• Kuşeyrî, Ebû Ali Muhammed b. Saîd er-Rakkî. Târîhu’r-Rakka. thk. İbrahim Salih. Dimaşk: Dâru’l-Beşâir, 1998.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. Müdevvene. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Merrûzî, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed. Ahbâru’ş-şuyûh ve ahlâkuhum. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2005.
• Mervezî, Muhammed b. Nasr. Ta‘zîmukadri’s-salât. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemalüddîn Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl. thk. Beşşâr Avvâd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Moğoltay b. Kılıç, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl.thk. Muhammed Osman. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Nevevî, Ebû ZekeriyyâMuhyiddin b. Şeref. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. Kâhire: İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, 1925.
• Özkan, Halit. “Tedvîn Tarihinde Emevi Sarayı ve Zührî’nin Mirasına Bir Örnek: Şuayb b. Ebû Hamza Nüshası”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17/32 (2012/1), 1-37.
• Sem‘ânî, Ebû Sad Abdülkerim b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman el-Muallimî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Sever, Ali. Dehlizden Tasnife Bir Ömür İbrahim Harbi ve Hadis İlmine Katkıları. Bursa: Emin Yayınları, 2023.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1983.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. Su‘ûdî Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2006.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. et-Târîh. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1967.
• Takiyyüddin el-Makrîzî, Ahmed b. Alî. el-Mukaffâ el-kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2006.
• Topgül, Muhammed Enes.“Hicri 3. Asrın Başında Sünnete Sarılmak: “Saç-Sakalını da Boyardı!”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 59/1. (2018), 87-116.
• Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr. ed-Duafâ el-kebîr. thk. Abdulmutî Kal‘acî. Beyrût: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1984.
• İmrânî, Ebu’l-Hüseyin Yahya b. Ebi’l-Hayr. el-Beyan fî mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Kasım en-Nûrî. Cidde: Dâiretü’l-Minhâc, 2000.
• Vekî‘, Muhammed b. Halef b. Hayyân. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülaziz el-Merâğî. Riyâd: Âlemü’l-Kütüb, 1947.
• Yakut el-Hamevî, Şihâbüddîn Yakut b. Abdullah el-Hamevî. İrşâdu’l-erîb ilâ marifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Zahid Kevserî. Bulûğu’l-emânî fî sîreti’l-İmâm Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1998.