-الخلفاء الأمويون والحديث –العهد السفياني

Yıl 2022, Sayı: 8, 86 - 112, 02.08.2022

İdris Tüzün

Öz

يعود نشاط افتراء الأحاديث في تاريخ الإسلام -بشكل عام- إلى ما بعد استشهاد سيدنا عثمان بن عفان رضي الله عنه وأرضاه. وقد ذُكر أن أول من اختلق الحديث المفترى هم الشيعة، الذين لفَّقوا الأحاديث على الخلفاء الأمويين، كما اختلقوا أحاديث في فضائل علي وأهل البيت. وفي مقابل ذلك، لم يتوان أنصار الأمويين في اختلاق الأحاديث لصالح الخلفاء الأمويين. ومن الممكن أن نرى تلك الروايات من كلا الجانبين في كتب الموضوعات. يزعم بعض المستشرقين، ومعهم الشيعة وبعض الكتاب المعاصرين بأن افتراء الحديث -لصالح الأمويين- كان بدعم الخلفاء الأمويين أنفسهم. تهدف هذه المقالة، إلى الكشف عن حقيقة هذه القضية، ومعرفة ما إذا كانت هذه الادعاءات صحيحة أم لا. ولقد ارتئينا ان نقصر الحديث هنا عن العهد السفياني من فترة الأمويين -رغبة في عدم إطالة الموضوع- وأن نترك القسم المرواني لمقال آخر. وقد تم التحقيق –أولاً- في صحة الروايات في كتب التاريخ أثناء تناول الموضوع؛ ذلك أن جميع كتب التاريخ الإسلامي كتبت في العصر العباسي، أي في بيئة وأجواء معادية للأمويين. لذا، فقد دخلت إلى كتب التاريخ بعض المعلومات الخاطئة التي لا علاقة لها بالواقع. بالإضافة إلى ذلك، لم ينتبه المؤرخون في كثير من الأحيان إلى صحة أكثر الروايات التي نقلوها أثناء تأليف كتبهم. والواقع أن هناك باحثين أشاروا إلى ضرورة الانتباه إلى ذلك، حتى إن الطبري نفسه قال أن في الروايات التي رواها معلومات غير دقيقة. ومن هنا؛ كان من غير الصواب تناول كل الشائعات الموجهة ضد الأمويين في كتب التاريخ على أنها صحيحة دون إجراء بحث حول ذلك. فليست تلك طريقة سليمة لبناء فكرة عليها، خاصة عندما يتم تفضيل كتب التاريخ على صحيح البخاري ومسلم، وكتب الأحاديث المماثلة مع أنها بلا شك نتاج عمل دقيق. لقد كانت دمشق المدينة الأقوى لدى الأموينن. ولو كان الخلفاء الأمويون قد أمروا بتلفيق الحديث، لكانوا فعلوا ذلك أولاً في دمشق، التي كانوا فيها أقوياء. ومع ذلك، لا يوجد رواية صحيحة في المصادر حول هذا الموضوع. وقد اتهم أهل الكوفة كثيراً بتلفيق الأحاديث، لكن أهل دمشق لم يتعرضوا لمثل هذا الاتهام العام. وقد كان علماء الحديث دقيقين للغاية في موضوع الجرح والتعديل لدى الرواة. لأنه في الجرح والتعديل احتمال لانتهاك حقوق الله أو حقوق الناس. لهذا السبب، كانوا يذكرون -أثناء تناول الرواة- ما لهم وما عليهم من ملاحظات معا. وهنا، فإن أولئك الذين كتبوا ضد الخلفاء الأمويين لم يظهروا دقة علماء الحديث، وتصرفوا بأنانية، مسلطين الضوء -فقط- على جوانبهم السيئة، دون أن يتحدثوا عن جوانبهم الحسنة، وهكذا استخدموا أسلوبًا لجعل القارئ يكرههم. تحاول هذه المقالة تناول الخلفاء بموضوعية من خلال لفت الانتباه إلى جوانبهم الحسنة والسيئة معا.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الحديث الموضوع, امويون, معاوية بن سفيان, يزيد بن معاوية

Emevî Halifeleri ve Hadis -Süfyânîler Dönemi-

Öz

İslâm tarihinde hadis uydurma faaliyetlerinin, genellikle Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra başladığı kabul edilir. Bilhassa Şîa mensupları tarafından Hz. Ali ve Ehl-i Beytin fazileti, Emevî halifelerinin kötülüğü hakkında çokça hadis uydurulmuştur. Şîa’nın hadis uydurmasına mukabil, Emevî taraftarları da hadis uydurmaya başlamıştır. Bazı müellifler, Emevî taraftarlarınca uydurulan hadislerin, Emevî halifelerinin teşvikiyle olduğunu, hatta bu faaliyetin bir sahâbî olan ilk Emevî halifesi Hz. Muâviye tarafından başlatıldığını iddia etmişlerdir. Bu makalede önce tarih kitaplarında Emevîler hakkındaki bilgilerin sıhhati sorgulanmış, tarih kitaplarının ciddi bir emek mahsûlü olan hadis kitapları kadar sağlam olmadığı tesbit edilmiştir. Daha sonra da yalnızca Emevî halifelerinin Süfyânî kolu –Hz. Muâviye, oğlu Yezîd ve onun oğlu II. Muâviye- ele alınarak konu tahlil edilmeye çalışılmıştır. Hz. Muâviye ele alınırken, onun şahsiyeti, sünnete bağlı olup olmadığı, sahâbî ve tâbiîlerin onun rivâyetleri hakkındaki değerlendirmeleri ve hakkındaki hadis uydurma iddiaları ele alınmıştır. Daha sonra ikinci halife Yezîd hakkında âlimlerin görüşü ve hadis rivâyeti üzerinde durulmuştur. Son olarak üçüncü halife II. Muâviye hakkında kısa bir bilgilendirme yapılmıştır. Bu makalede Emevî halifelerinin yalnızca Süfyânî kolu ele alınmıştır. Emevîlerin ikinci kolu Mervânî halifeleri başka bir makalede ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

emevîler, Hz. Muâviye, Yezîd, hadis uydurma

Umayyad Caliphs and Ḥadīth -the Period of Sufyānids-

Öz

In the history of Islām, it is generally accepted that the activities of fabricating ḥadīths started after Hz. Osman. Several ḥadīth have been fabricated about Hz. Ali and his family and the evil of the Umayyad caliphs especially by the Shīʿa. Some authors state that fabrication of ḥadīth was encouraged by Umayyad caliphs like Hz. Muʿāwiya. In this article, firstly, the authenticity of the information about the Umayyads in the history books was questioned, and it was determined that the history books were not as reliable as the ḥadīth books. Subsequently, the subject has been tried to be analyzed by considering only the Sufyani branch of the Umayyad caliphs – Hz. Muʿāwiya, his son Yazīd and his son Muʿāwiya II.- While dealing with Muʿāwiya, his personality, his adherence to the Sunna, the evaluations of the Companions and Tābiʿūn about his narrations and the claims of fabricating ḥadīths about him were discussed. Then, the opinions of scholars and ḥadīth narration about the second caliph Yazīd were emphasized. Finally, a short discussion was made about the third caliph Muʿāwiya II. In this article, only the Sufyani branch of the Umayyad caliphs is discussed. The second branch, the Marwani caliphs, will be discussed in another article.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Fabricated Ḥadīth, Umayyad, Hz. Muʿāwiya, Yazīd

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. 45 Cilt. thk: Şuayb Arnavût vd. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 2001.
• Ahmed Naim. Sahih-i Buhârî Muhtasarı, Tecrid-i Sarih terceme ve Şerhi. 13 Cilt. Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Ali Muhammed Sallâbî. Ed-Devletu’l-Emeviyyetu avâmilu’l-izdihâri ve tedâiyatu’l-inhiyârî. Beyrût: Dâru’l-Marife, 2008.
• Avcı, Casim. “Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/353-355. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Aycan, İrfan. “Câhız ve Emevî Tarihine Mutezilî Bir Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c, 35. (1996). 285-308
• Aycan, İrfan. “İslâm Tarihinin Kaynaklarıyla İlgili Problemler Ve Çözümüne İlişkin Bazı Düşünceler”, İslamî İlimlerde Metodoloji/Usül Mes'elesı II, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Azimli, Mehmet. Siyeri Farklı Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Bağcı, H. Musa. “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 2, (2000). 105-133
• Başaran, Selman. “Ebû Mihnef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Maârifî’l-Osmaniyye, trz.
• Cihan, Sadık. Uydurma Hadisçiliğin Doğuşu ve Sosyo Politik Olaylarla İlgisi. Samsun: Etüt Yayınları, 1997.
• Demircan, Adnan. “Tarih Üzerine Bazı Düşünceler”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi. 4/3. (2007), 69-89.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebu Reyye, Mahmud. Edvâʾ ʿale’s-sünneti’l-Muhammediyye. Kahire: Dâru’l-Maârif, tsz.
• Efendioğlu, Mehmet. “Bazı Sahabîler Ücret Karşılığı Hadis Uydurmuş veya Uydurtmuş Olabilir mi?”, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe Sempozyumu II”, ed. M. Abdullah Aydınlı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Fayda, Mustafa. “Taberî, Muhammed b. Cerîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/314-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yakub b. Süfyân. el-Maʿrife ve’t-târîh, 3 Cilt. thk: Ekrem Ziya Ömerî. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1981.
• Goldziher, Ignaz. İslâm Kültürü Araştırmaları, 2 Cilt. çev. M. Sait Hatîboğlu. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Goldziher, Ignaz. Klasik Arap Literatürü. Çev: Azmi Yüksel- Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
• Hâkim, Ebû Abdullah en-Nîsâbûrî. Müstedrek ale’s-Sahihayn, 4 Cilt. thk: Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Adî, Ebû Ahmed, el-Kâmil fî duafâu’r-ricâl. 9 Cilt. thk: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, 74 Cilt. thk: Amr b. Garame. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Abdullah Abdurrahman er-Razî. Kitabu’l-Cerh ve’t-ta’dil. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübu’l-İlmiye, 1953.
• İbn Ebî’l-Hadîd, Şerhu Nehci’l-belâga, 20 Cilt. thk: Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Masâdıru’l-Hadisi’s-Seniyye, b.y. 1959.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, 8 Cilt. thk: Âdil Ahmed Abdulmevcûd Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-tehzîb. Hindistan: Matbaatu Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiye, 1326.
• İbn Hacer, el-Heytemî, es-Savâiku’l-muhrika alâ ehli’r-Rafz ve’z-zendeka. Beyrût: Müessetu’r-Risâle, 1997.
• İbn Kesîr, İmâduddîn Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye. thk: Ali Şîrî. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arâbî, 1988.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Meni’ ez-Zührî, et-Tabakâtü’l-kübrâ, 10 Cilt. thk: Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu’l-Hancı, 2001.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec. ed-Duafa ve’l-metrûkîn. thk: Abdullah el-Kâdi. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1406.
• İbnü’l-Arrâk, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed, Tenzîhü’ş-şerîa’ti’l-merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-şenîʿati’l-mevzûʿa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. Dâru Sadır, 1979.
• Juynboll G. H. A.. Hadis Tarihinin Yeniden İnşası, çev: Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler. İstanbul: İFAV, 2017.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi İlahi Adalet İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader]. 16/2 (2018, Aralık), 264-293.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Leknevî, Muhammed b. Abdulhay. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʿdîl. thk: Abdülfettah Ebû Gudde. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Thk: Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1980.
• Muhyiddin Kafiyeci. el-Muhtasar fî ilmi’t-tarih. thk: Muhammed Kemaleddin İzzettin. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1990. Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc, el-Câmiʿu’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Önkal, Ahmet. “İslâm Tarihçiliğinde Tarafsızlık Problemi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim]. 5/1. (2005). 257-269.
• Schacht, Joseph. İslam Hukukuna Giriş. Çev: Mehmet Dağ-Abdulkadir Şener. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Süyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tahzîru’l-havas, thk: Muhammed Sabbag. Beyrut: Mektebu’l-İslâmî, 1974.
• Süyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tarihu’l-hülefâ, thk: Hamdi Demirtaş. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 2004.
• Süyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk: Muhammed Eymen b. Abdullah. Kahire: Dâru’l-Hadis. 2004.
• Süyûtî, Celaleddîn Abdurrahman. Tarihu’l-hülefâ. thk: Hamdi Demirtaş. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 2004.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. Beyrut: Dâru’t-Turas, 1387.
• Tekineş Ayhan. Hadis ve Tarih: Metodolojik bir Karşılaştırma. Hadis Tetkikleri Dergisi, 2/2. (2004). 7-38.
• Uğur Mücteba. Va’z, Kıssacılık ve Hadiste Kussâs. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 28. (1986). 291-326.
• Ulu, Arif. “Önceleri İsnâddan Sormazlardı…” Rivâyetinin Senedi Üzerine Bir İnceleme. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sayı: 36. Erzurum, (2011). 19-46.
• Yıldırım, Enbiya. Hadisler ve Zihinlerdeki Sorular. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Yıldız, Hakkı Dursun vd. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1986.
• Yılmaz, Orhan, “Hz. Muâviye’yi Öven ve Yeren Bazı Hadislerin Tahlili ve Tenkidi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17/18. (2020). 91-117.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. Et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kâhire: Mektebetu Vehbe, tsz.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah, Siyerü a’lâmi’n-nübelâ, 23 Cilt. thk: Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah, Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. 52 Cilt. thk: Ömer Abdüsselam et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1993.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk: Ali Muhammed Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1963.