Ehl-i Hadis’in Ebû Ya’lâ el-Ferrâ Eleştirisi

Yıl 2025, Sayı: 14, 622 - 649, 31.07.2025

Mehmet Zülküf Taş , Mehmet Bilen

https://doi.org/10.61218/hadith.1620996

Öz

Bu çalışma, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın Hanbelî/Ehl-i hadis geleneği içinde te’vîl yöntemine başvurarak literalist yorum çizgisini esnettiği ve eleştirel bir zeminde geliştirdiği rasyonel yaklaşımı incelemektedir. Ebû Ya‘lâ, özellikle tevhîd, maʿrifetullah ve hüsün-kubuh gibi temel itikadî meselelerde akıl ile nakli uzlaştırmaya yönelik bir metodoloji benimseyerek, Ehl-i hadis içerisinde klasik yorum kalıplarının dışına çıkmıştır. Bu yönüyle, mezhep içi metodolojik dönüşüme öncülük eden önemli bir figür olarak öne çıkmakta; hem kendisinden sonraki bazı Hanbelî âlimleri üzerinde etkili olmakta hem de mezhebin sınırlarını yeniden tartışmaya açmaktadır. Onun bu düşünsel girişimi, geleneksel çizgiyi korumaya çalışan Ehl-i hadis mensuplarının sert tepkilerine yol açmış ve kendisini mezhep içinde tartışmalı bir konuma taşımıştır. Bu bağlamda çalışma, Ebû Ya‘lâ’nın temsil ettiği yaklaşımı tarihsel ve fikrî bağlam içinde ele alarak, onun akıl-vahiy ilişkisine dair katkılarını değerlendirmekte ve bu sebeple kendi i’tiâdî mezhebi olan Ehl-i hadis geleneği tarafından kendisine yapılan eleştirileri sistematik biçimde analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Ehl-i hadis , Kelâm , Te'vîl , Haberî Sıfatlar

The Criticism of Abū Yaʿlā al-Farrāʾ by Ahl al-Ḥadīth

Öz

This study examines the rational approach developed by Abū Yaʿlā al-Farrāʾ within the Ḥanbalī/Ahl al-Ḥadīth tradition, in which he employed the method of taʾwīl (allegorical interpretation) to soften the rigid literalist framework and construct a critical interpretative model. Abū Yaʿlā adopted a methodology aimed at reconciling reason (ʿaql) and transmitted revelation (naql), particularly in relation to fundamental theological issues such as tawḥīd, maʿrifat Allāh, and ḥusn–qubḥ. In doing so, he departed from the classical interpretive patterns of the Ahl al-Ḥadīth school and emerged as a key figure in the internal methodological transformation of the tradition. His intellectual initiative influenced several later Ḥanbalī scholars and reopened discussions regarding the boundaries of the school. However, his approach also provoked strong reactions from traditionalist Ahl al-Ḥadīth scholars, positioning him as a controversial figure within his own tradition. Accordingly, this study aims to analyze Abū Yaʿlā’s theological methodology within its historical and intellectual context, assess his contributions to the relationship between reason and revelation, and systematically explore the theological tension that emerged within the Ahl al-Ḥadīth tradition as a result of his ideas.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Ahl al-Ḥadīth , Kalam , Ta , Textual Attributes

نقد أهل الحديث لأبي يعلى الفرّاء

Öz

تُعدّ مسألة فهم النصوص المتشابهة في التراث الإسلامي من القضايا التي أدّت إلى بروز مناهج كلامية متعددة، من أبرزها: التشبيه والتفويض والتأويل. أما المنهجان الأولان (التشبيه والتأويل) فيتقاسمان النزعة اللفظية في التعامل مع الصفات الإلهية، بينما ينفرد التأويل بمقاربة عقلية تهدف إلى تنزيه الله عن مشابهة المخلوقات. وقد ظهرت هذه الاتجاهات بوضوح في تفسير الصفات التي وردت في النصوص الشرعية مثل اليد والوجه اللتين وردتا في القرآن .شهد القرن الخامس الهجري تحولًا نوعيًا داخل مدرسة أهل الحديث، تمثّل في انفتاح بعض علمائها على المنهج العقلي. وكان القاضي أبو يعلى الفراء (ت. 458هـ) من أبرز من مثّل هذا التحول، إذ عمل على بناء تفسير وتأويل يجمع بين النص والعقل دون أن يُفرّط في الالتزام بالنقل. وقد واصل هذا الاتجاه لاحقًا علماء بارزون من أمثال ابن عقيل وابن الزاغوني وابن الجوزي، محاولين إيجاد توازن بين التفويض والتأويل، بحيث يُمنح للعقل دور تفسيري ضمن إطار الضبط النصي.

Anahtar Kelimeler

الحديث , أهل الحديث , علم الكلام , التأويل , الصفات الخبرية

Kaynakça

• Abdurrahman b. Sâlih b. Sâlih el-Mahmûd. Mevkifu İbn Teymiyye mine’l-Eşâire. Riyad: Mektebetu İbn Rüşd, 1415/1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. er-Redd alâ’z-Zenâdiḳa ve’l-Cehmiyye. thk. Abdürrahman b. Yahyâ el-Muallimî. Mekke: Mektebetü’l-Haremeyn, 1388/1968.
• Alâ’ İsmâil Hasan. Muvâfakâtu’l‑Kâdî Ebû Ya‘lâ İbnü’l‑Ferrâ el‑Hanbelî ve terâce’âtuh. Riyad: Merkezü’s‑Selef li’l‑Buhûs ve’d‑Dirâsât, 1443/2022.
• Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdullah el-Hüseynî. Rûhu’l-Meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-sebu’l-mesânî. thk. Ali Abdu’l-Bârî Âtiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Bâkâsî, Meşâil Binti Hâlid b. Ömer. “Dirâse”, Muhtasaru’l-mu‘temed fî usûli’dîn li’l-Kâdî Ebi Ya‘lâ el-Ferrâ. mlf. Ebû Ya‘lâ. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1414/1993.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Hâlef el-Ferrâ’. İ‘tikâdu eimmeti’s-selef ehl-i hadis. Riyad: Dârü Atlasi’l-Hudrâ, 1423/2002.
• Ebû Ya‘lâ, el-Mesâilü’l-‘akîdiyye min kitâbi’r-rivâyeteyn ve’l-vecheyn. thk. Saûd b. Abdulaziz el-Hâlef. Riyad: Müessesetü’l-Cerîsî, 1419/1999.
• Ebû Ya‘lâ, el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali el-Mübârekî. Riyad: Mektebetü’l-Mübârekî, 1410/1990.
• Ebû Ya‘lâ, el-Mu‘temed fî usûli’d-dîn. thk. Vedî‘ Zeydan. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1406/1986.
• Ebû Ya‘lâ, İbtâlu’t-te’vîlât li ahbâri’s-sıfât. thk. Ebû Abdullah Muhammed b. Hamd el-Hamûd en-Necdî. 2 Cilt Kuveyt: Dârü İlâfi’d-Devliyye, 1416/1995.
• Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah Eş'arî-Şirâzî. et-Tebsira fî usûli’d-dîn. Riyad: Dârü’l-Me’sûr, 1434/2013.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Hasan Abdurrahman İbnü’l-Cevzî. Def’u şübheti’t-teşbîh. thk. Zâhit el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1372/1953.
• ed-Dûrî, Abdülazîz. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• el- Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, 1397/1977.
• el-Eş‘arî, Ali b. İsmail b. İshak el-Eş'arî. el-Lüma’ fî’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. thk. Hamûde Garabe. Londra: Matbaatu Masiner, 1374/1955.
• el-Eş‘arî, Mekâlâtü’l-islâmiyyîn. thk. Nuaym Zerzûr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1426/2005.
• el-Merdâvî, et-Tehbîr şerhu tahrîr. thk. Abdurrahman el-Cibrîn, Aîd el-Karnî, Ahmed Serrâh. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî. el-Müstasfa. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebû’ş-Şâfî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, İhyâu ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, t.y.
• Gazzâlî, Münkiz mine’d-delâl. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadisiyye, . 1375/1956.
• Halid Kebîr ‘Allâl, el-Ümetü’l-‘akîdiyye beyne’l-eşâ‘ira ve ehli’l-hadîs. Cezayir: Dârü’l-İmâm Mâlik, 1426/2005.
• Halid Kebîr ‘Allâl, Safahât min târîhi ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a bi Bağdâd. Cezayir: Matbaatu Hume,
• İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî. Tabakâtu’l-hanâbile. thk. Muhammed Hanît el-Fakî. 2 Cilt. Kahire: Matba‘atu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1371/1952.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin. 21 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hacer, 1418/1997.
• İbn Kuddâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. er-Red ‘alâ İbn ‘Akîl. thk. Ahmed Ferit el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, . 1425/2004.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmû‘u’l-fetâvâ. Medine: Mecme‘u Melik Fehd, 1420/2004.
• İbn Teymiyye, Der’u te‘ârudi’l-‘aḳl ve’n-naḳl, thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Sa‘ûd el-İslâmiyye, 1412/1991.
• İbn Teymiyye, Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Saûd, 1406/1986.
• İbn Teymiyye, Şerhu’l-‘akîdeti’l-isferâîniyye, thk. Muhammed b. Riyâd el-Ahmed. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1425/2004.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-‘Arabî, 1417/1996. İzz b. Abdi’s-Selâm, Kavâ‘idü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1414/1991.
• Karatay, Mustafa. Hanbelîliğin Eş‘arîleşmesi. Ankara: Ankara Okulu, 1425/2024.
• Koca, Ferhat. Fıkıh usûlüne göre te’vil: Kur’ân’ın bâtınî ve işârî yorumu. İstanbul: Kuramer Yayınları, 1439/2018.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kāsım Hibetullāh b. el-Hasen b. Mansûr el-Lâlekâî et-Taberî er-Râzî. Şerhu usûli i‘tikâdi ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Ahmed b. Sa‘d b. Hamdan el-Ğâmidî. 9 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1423/2003.
• Macit, Nadim, “İnsan Biçimli Fırka: Müşebbihe”. İlim ve Sanat Dergisi, 1417/1996.
• Muhammed Ebû Zehrâ, İslâm’da Siyasî, İtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. Çev. Abdülkadir Şener. İstanbul: Hisar Yayınları, 1403/1983.
• Mustafa Hilmî, es-Selefiyye beyne akîdeti’l-islâm ve felsefeti’l-garb. İskenderiyye: Dâru’d-Da‘ve, 1403/1983.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyye, 1374/1955.
• Özervarlı, Mehmet Sait, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelâmcılara Eleştirisi. İstanbul: İsam Yayınları, 1429/2008.
• Öztürk, Mustafa, Tefsirde batınîlik ve Batınî Te’vîl Geleneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. İ‘tikâdâtu firâki’l-müslimîn ve’l-muşrikîn. thk. Ali Sâmî en-Neşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1402/1982. Siczî, Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed b. Abdilcelîl es-Siczî. Risâletü’s-Siczî ilâ ehli zebîd fi’r-reddi ‘alâ men enkere’l-harfe ve’s-savt. thk. Muhammed Bâ Kerîm Bâ Abdullah. Riyad: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1423/2002.
• Şehristanî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim b. Ebî Bekr Ahmed eş-Şehristanî. el-Milel ve’n-nihel. 3 Cilt. Kahire: Müessesetu’l-Hâlebî, 1413/1993.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’l-ümem ve’l-mulûk. thk. Ebû’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1382/1962.
• Yahyâ b. Ebî’l-Hayr el-İmrânî. el-İntisâr fi’r-reddi ‘alâ’l-mu‘tezileti’l-kaderiyeti’l-eşrâr. thk. Riyad b. Abdülaziz el-Hâlef. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1419/1999.
• Yılmaz, Enes. “Selefiyye'nin Te’vîl Anlayışına Farklı Bir Yaklaşım”. İslâmi İlimler Dergisi, 1436/2015.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnavût. 25 Cilt. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.