الرواية العملية في عهد التابعين

Yıl 2025, Sayı: 14, 130 - 163, 31.07.2025

Muhammad Ahmad Raza , Hamza Elbekri

https://doi.org/10.61218/hadith.1681659

Öz

تُعنى هذه الدراسة بإبراز صورة من صور الرواية والنَّقْل في عهد التابعين، وهي الرواية العملية التي يقلُّ الالتفاتُ إليها في مقابل الروايتين الشفاهية والكتابية اللتين نالتا الحظَّ الأوفر من البحث والمناقشة في الدراسات المعاصرة، حيث تنطلقُ هذه الدراسة من تأصيل مفهوم الرواية باعتبارها حاجةً بشرية، وبيان شمول هذا المفهوم لصُوَر الرواية الثلاث باعتبار كل واحدة منها وسيلةَ نَقْل تؤدي تلك الحاجة في مختلف الحضارات الإنسانية والأديان السماوية، مؤكِّدة أن الإسلام ـ بَدْءاً من الوحي نفسه ـ وقف من تعدُّد هذه الصور موقف القبول والإقرار، بل الحث والتشجيع، وشمل هذا الإقرارُ الروايةَ العملية باعتبارها طريقاً لتبليغ القضايا الدينية. وتهتمُّ الدراسةُ بالبحث عن حضور الرواية العملية في الواقع العِلمي في عهد التابعين، وتهدفُ إلى إثبات أن الرواية العملية كانت حاضرةً في ذلك العهد تبعاً لحضورها في عهد الصحابة، وتُبيِّنُ تنوُّع أساليب تعامل التابعين معها تحمُّلاً وأداءً من حيث استمرارها عمليةً أو تحوُّلها إلى شفاهية أو كتابية أو العكس، مع بيان أهم مظاهر عناية التابعين بها وإسهاماتهم في تطويرها، وذلك بتدوينها، والاحتجاج بها، وترجيحها على غيرها عند التعارض، وغير ذلك. وتخلص الدراسة إلى ضرورة التعامل مع الرواية بمفهومها الواسع الشامل للرواية العملية، وخصوصاً في عصر الصحابة والتابعين، وتوصي بالبحث في معايير النقد والتوثيق التي ينبغي تطبيقها على الرواية العملية، وبيان مدى تقاطعها مع معايير نقد الرواية الشفاهية أو افتراقها عنها.

Anahtar Kelimeler

الحديث , الرواية , الرواية العملية , السنة , التابعون

The Significance of Practical Narration in the Tābiʿūn Era

Öz

This study explores a distinct and overlooked mode of knowledge transfer: practical narration, with a specific focus on the Tābiʿūn period. It challenges the dominant scholarly emphasis on oral and written forms by offering a new perspective on the role of practical narration in the Islamic tradition. It begins by framing narration as a fundamental human need, manifested through oral, written, and practical modes. Each of these modes plays a vital role in the transmission of knowledge across cultures and faiths. It shows all three modes of narration, including practical, were valued for transmission of knowledge in early Islām. The Study provides a range of examples that demonstrate how the Tābiʿūn received, preserved, conveyed, documented and used it as evidence in legal matters, and how they gave it priority when it conflicted with other modes of narration. In some cases, they maintained its practical nature, while in others, they transformed it into oral or written modes. The paper concludes by calling for a more inclusive understanding of narration in Islamic scholarship. It urges study of how practical narration is verified and how its standards match or differ from oral narration.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Narration , Practical Narration , Sunnah , Tābiʿūn.

Tâbiîn Döneminde Uygulamalı Hadis Rivayeti

Öz

Bu çalışma, hadis tarihinin gizli kalmış bir yanına ışık tutmayı ve rivayet türlerinden önemli bir biçimini temsil eden “uygulamalı hadis rivayeti”ni merkeze almayı amaçlamaktadır. Bu rivayet türü, sözlü ve yazılı rivayet türlerine kıyasla hadis tarihi alanında kaleme alınan çağdaş çalışmalarda yeterince ilgi görmemiştir. Bu hususta yapılan çoğu çalışmanın bu rivayet türünden hiç bahsetmemesi veya bunun rivayetlerin nakli ve tevsîki için başvurulan yöntemlerden biri olduğunu ifade etmemesi konunun araştırılmasını gerekli kılmıştır.
Araştırma, “rivayet” kavramını İslam dinine özgü ve dini metinlerle sınırlı bir olgu olmaktan ziyade, insanlık kültür ve tarihinde birçok farklı medeniyetin bilginin korunması ve sonraki nesillere aktarılması için başvurduğu temel bir ihtiyaç ve ilmî bir zorunluluk olarak ele almaktadır. Bu bağlamda, rivayet farklı amaç ve gereksinimlere yanıt veren sözlü, yazılı ve uygulamalı rivayet türlerinin her birini kapsamaktadır. Çalışmada vurgulanan hususlardan biri de İslam'ın -başta vahiy olmak üzere- bilgi aktarımındaki farklı türleri yalnızca kabul etmekle kalmayıp aynı zamanda teşvik etmesidir. Bu çerçevede, dinî bilgilerin aktarımında geçerli yöntemlerden biri olmasına nazaran, İslam’ın kabul ettiği rivayet türleri arasına uygulamalı rivayetin de dahil olduğu belirtilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Rivayet , Uygulamalı Rivayet , Sünnet , Tâbiîn.

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî. el-Musannef. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2013.
• Abdülmuttalib, Rif‘at Fevzî. Kitâbetü’s-sünne fî ‘ahdeyi’n-nebiyyi sallallâhu aleyhi ve sellem ve’s-sahâbeti. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 1428h.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. Tahkîk: Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421h.
• Ahmed b. Hanbel. el-İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl. Tahkîk: Vasîyyullâh b. Muhammed Abbâs. Riyad: Dâru’l-Hânî, 1422h.
• Bâhısûn bi-kısmi’t-tahassus fi’d-da‘veti ve’l-irşâd. Da‘vet-i dîn kî Kur’ânî usûl. Mustellen min Ma‘ârifi’l-Kur’ân li’ş-Şeyh el-Müftî Muhammed Şefîʻ. Kârâcî: İdâretü’l-Maârif, 2009.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. es-Sahîh. ‘İnâye: Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422h.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh. Tahkîk: Ahmed Abdülğafûr Attâr. Kahire: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1984.
• Çeştî, Muhammed Abdülhalîm. İslâmî kütüb hânî. Lahor: el-Faysal, 1981.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. Tahkîk: Şuayb el-Arnaût. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm. el-Ğarîbü’l-musannef. Tahkîk: Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ, 2005.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm el-Ensârî. el-Âsâr. Tahkîk: Latîfü’r-Rahmân el-Behreycî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1442h.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm el-Ensârî. Kitâbü’l-Harâc. Tahkîk: Dr. Muhammed el-Menâsîr. Amman: Künûzü’l-Ma‘rife, 1430h.
• Ebû Ğudde, Abdülfettâh. es-Sünnetü’n-nebeviyye ve beyânü medlûlihâ eş-şer‘î. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2020.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. Tahkîk: Mehdî el-Mahzûmî ve İbrâhîm es-Sâmerrâî. Kahire: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1409h.
• Friedrich, Johannes. Târîhu’l-kitâbe. Trc. Süleymân Ahmed ed-Dâhir. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekāfe, 2013.
• Halîfî, Abdülhakîm b. Yûsuf. en-Naklü’ş-şefâhî li’l-Kur’âni’l-Kerîm fî davʾi menheci’n-nakdi’t-târîhî. el-Kur’ân mine’t-tenzîl ile’t-tedvîn. Londra: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 1440h.
• Haydarâbâdî, Muhammed Hamîdullâh. Mecmû‘atü’l-vesâiki’s-siyâsiyye. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1407h.
• Itr, Nûreddîn. Menâhicü’l-muhaddis̱îne’l-‘âmme fi’r-rivâye ve’t-tasnîf. Dımaşk: Dâru’l-Minhâci’l-Kavîm, 1444h.
• Itr, Nûreddîn. Menhecü’n-naḳd fî ‘ulûmi’l-hadîs. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1399h.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. Tahkîk: Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Kıble, 1427h.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mekâyîsü’l-luġa. Tahkîk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. Tahkîk: Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Faysal Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1952.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d el-Bağdâdî. et-Tabakātü’l-kübrâ. Tahkîk: İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbnü’l-Esîr, Alî b. Muhammed el-Cezerî. Esedü’l-Ğâbe. Tahkîk: Muhammed İbrâhîm el-Bennâ vd.. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1409h.
• İbnü’l-Kûtıyye, Muhammed b. Ömer el-Endelüsî. Kitâbü’l-Ef‘âl. Tahkîk: Alî Fûde. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1993.
• Kândehlevî, Muhammed İdrîs. Mukaddimetü’l-hadîs. Tahkîk: Dr. Tâcüddîn el-Ezherî. Beyrut: Mektebetü Kāsım el-Ulûm, 1445h.
• Kāsmî, Zafer Dârik. İslâm aur Hindû dharm. Diyûbend: Kütübhâne-i Na‘îmiyye, 2023.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh. Envârü’l-Bârî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buhârî. Tertîb: Seyyid Ahmed Rızâ Becnûrî. Multan: İdâretü Te’lîfât-ı Eşrefiyye, 2004.
• Mâcidî, Huzâ‘l. el-Hadâretü’l-Hindiyye. Kuveyt: Menşûrâtü Tekvîn, 2020.
• Mâlik b. Enes. el-Muvattaʾ. Rivâyet: Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî. Tahkîk: Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1406h.
• Nedvî, Seyyid Süleymân. Makâlât-ı Seyyid Süleymân. A‘zamgerh: Matba‘-i Ma‘ârif, 1968.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’s-suğrâ. ‘İnâye: Abdülfettâh Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406h.
• Nevvâb Alî, Seyyid. Târîh-i suhuf-i semâvî. Leknev: Matba-i Nûlkişûr, 1919.
• Nîsâbûrî, Müslim b. Haccâc. es-Sahîh. Tahkîk: Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: Matba‘atü Îsâ el-Bâbî, 1374h.
• Nu‘mânî, Muhammed Abdürreşîd. İmâm İbn Mâce ve ‘ilmi hadîs. Kârâcî: Mîr Muhammed Kütübhâne, ts.
• Osmânî, Muhammed Takî. ‘Ulûmü’l-Ḳur’ân. Kârâcî: Mektebetü Dâri’l-Ulûm Kârâcî, 1415h.
• Sanûber, Ahmed. Mine’n-Nebiyyi sallallâhu aleyhi ve sellem ile’l-Buhârî. Amman: Dâru’l-Feth, 1443h.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî. Tahkîk: Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2016.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Âsâr. Tahkîk: Hâlid el-Avvâd. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2011.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân. Tahkîk: Dr. Abdullâh Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 1422h.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tehzîbü’l-âsâr: Müsnedü Ömer b. el-Hattâb. Tahkîk: Mahmûd Şâkir. Kahire: Matba‘atü’l-Medenî, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu me‘ânî’l-âsâr. Tahkîk: Muhammed Zührî en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câd el-Hak. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1414h.
• Ticânî b. Ahmedî. Târîhu’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kuveyt: Dâru’d-Dıyâ, 1440h.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. Tahkîk: Ahmed Şâkir. Kahire: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1395h.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. Tahkîk: Muhammed Bâsil Uyûnüs-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.