THE FIRST PERIODS OF NUSAYBİN CITY UNDER THE OTTOMAN RULE: Some Determinations Obtained From the Ottoman Land Registers (1518-1567)

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 51 - 91, 29.06.2020

Veysel Gürhan

Öz

Nusaybin, which was one of the significant cities in terms of military, administrative, economic, and cultural aspects in the region during the Antiquity and Medieval Ages, had lost its former importance as a result of some developments. Immediately after the Diyarbekir Region came under the Ottoman domination as a result of the intermediary activities of İdris-i Bitlisi, Nusaybin became a sub-district of Mardin province. After the demographic, settlement and economic changes which Nusaybin confronted when it became an Ottoman city, Nusaybin became a sub-province and then later an independent sanjak within the administrative structure of the region. This research is based on the data mostly obtained from the four different land registry books. These records consisted of the cadastral datas were kept after the region came under the Ottoman rule. By comparing the data obtained from these cadastral records of the period between 1518 and 1567, the administrative structure, demographic status, religious practices, settlement characteristics, and economic volume of the city are examined with details.

NUSAYBİN ŞEHRİNİN OSMANLI YÖNETİMİNDEKİ İLK DÖNEMLERİ: Tahrir Defterlerinden Elde Edilen Veriler Üzerine Bazı Tespitler (1518-1567)

Öz

İlk ve Orta Çağ boyunca bölgesinin askeri, idari, ekonomik ve kültürel yönden önemli
kentlerinden biri olan Nusaybin, daha sonra yaşanan gelişmeler neticesinde eski önemini
kaybetmiştir. İdris-i Bitlisi’nin faaliyetleri ile Diyarbekir Bölgesi’nin Osmanlı egemenliğine
geçmesinin hemen akabinde Mardin’e bağlı bir nahiye olarak bölgenin idari yapılanmasında
yerini almıştır. Osmanlı yönetimi altına girdiği ilk dönemlerden itibaren nüfus, yerleşim ve
ekonomi alanlarında yaşadığı değişimler Nusaybin’i bölgenin idari yapılanması içerisinde önce
kaza sonra da müstakil bir sancak haline getirmiştir. Bu çalışma Diyarbekir bölgesinin Osmanlı
idaresi altına girmesini müteakip gerçekleştirilen tahrir işlemlerine dair kayıtların tutulduğu
tahrir defterlerinden elde edilen verilere dayanmaktadır. 1518-1567 yılları arasındaki döneme
ait bu tahrir kayıtları karşılaştırılarak şehrin idari yapısı, demografik durumu, dini çeşitliliği,
yerleşim özellikleri ve ekonomik hacmi ayrıntılı incelemeye tabi tutulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şehir, Tahrir, Nusaybin, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-ı Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kadiriyye Defteri 937/1530, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 1998.
• Akyüz, Gabriel, “Süryani Kaynaklarına Göre Nusaybin ve Nusaybin’deki Mor Yakup Kilisesi”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 231-246.
• Aydın, Gazi, Süryani Kroniklerine Göre Bizans-Sasani Savaşlarının Mezopotamya Şehirlerine Etkisi: Nusaybin Örneği (IV-VII. Yüzyıllar), Mardin Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mardin 2017
• Aydın, Suavi, Emiroğlu, Kudret, Özel, Oktay, Ünsal, Süha, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2019.
• Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Âli-i Osman Der Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, (M. Tayyib Gökbilgin’in Önsözüyle), İstanbul 1979,
• Azimli, Mehmet, “İslam’ın İlk Fetih Yıllarında Nusaybin ve Klasik İslam Kaynaklarında Göre Nusaybin’in Fethi”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 77-81.
• Barkan, Ömer Lütfü, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukuki ve Mali ve Esasları I, Kanunlar, İstanbul 1943.
• ________, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, S. 10, 1953, s. 1-26.
• ________, “Türkiye’de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterler”. İktisat Fakültesi Mecmuası, S. 1-2 (1941), s. 20-59. Baykara, Tuncer, “Kaza”, TDVİA, C. 25, Ankara 2002, s. 119-120.
• Bundy, David "Vision for The City Nisibis in Ephrem’s Hymns on Nomedia", in Religions of Late Antiquity in Practice, Edt. Valantasis Richard, Princeton University Press, 2000. s. 189-206.
• Canatar, Mehmet, “Osmanlıda Bitkisel Boya Sanayi ve Boyahaneler Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S. 18 (1998), s. 89-108.
• Çevik, Adnan, XI-XIII. Yüzyıllarda Diyar-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002.
• ________, “Orta Çağ İslam Coğrafyacılarına Göre Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 65-76.
• Doru, Nesim, “Urfa ve Nusaybin Okulları”, Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni, İslam Düşüncesinin Altın Çağı”, İnsan Yayınları, İstanbul 2015, s. 277-288.
• ________, “Nusaybin Akademisi Bağlamında Süryanilerde Felsefe”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 185-196.
• ________, "Nsibin/Nusaybin Akademisi", Makalelerle Mardin III Eğitim–Kültür–Edebiyat, İstanbul 2007, s 1-28.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, Çev. A Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
• Emecen, Feridun, XVI. Asırda Manisa Kazası, TTK Basımevi, Ankara 2013.
• ________, Feridun Emecen, “Çeltik”, TDVİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 265.
• Erkanal, Hayat, “Mezopotamya’ya Açılan Kapı: Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 5-16.
• Erpolat, Mehmet Salih, “XVI. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarından Tahrir Defterlerine Göre Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2009, s. 135-150
• ________, Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya 1999.
• ________, XVI. Yüzyılda Ergani Sancağı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1993.
• Faroqhi, Suraiya, “Taxation and Urban Activities in Sixteenth Century Anatolia”, International Journal of Turkish Studies, C. 1, S. 1 (1979), s. 19-53.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, Ankara 2007.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Nahiye”, İA, C. 9, Milli Eğitim, İstanbul 1964, s. 37-38.
• Göyünç, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• ________, “Hane”, TDVİA, C. 15, s. 552-553.
• ________, “Hane Kavramı Hakkında”, İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fak. Tarih. Dergisi, 32, 1979, s. 331-348.
• Gündüz, Ahmet, 1523 M. (929 H.) Tarih ve 998 No’lu Tapu TahrirDefterine Göre Musul, Mardin, Çermik, Harput ve Çemişgezek Sancaklarının Mukayeseli Tahlili, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ 1993.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bağdat-Basra-Bitlis-Diyarbekir-İsfehan-Malaty a-Mardin-Musul-Tebriz-Van, Haz: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, 4. Kitap-2.Cilt, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
• Gümüşçü, Osman, Erdoğan Özünlü, Emine, “Osmanlı Devleti’nin Resm-i Çift Uygulamalarını Yeniden Düşünmek”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 31, S. 1 (2016), s. 177-217.
• Gürhan, Veysel, Savur, Nüfus, İskân, Ekonomi, Siyasal Kitapevi, Ankara 2020.
• Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, Ankara 1998.
• Honigman, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970, s. 99. İlhan, Mehdi Amid (Diyarbakır), TTK Basımevi, Ankara 2000. ________, “On Altıncı Yüzyıl Başlarında Amid Sancağı Yer ve Şahıs Adları Hakkında Bazı Notlar”, Belleten, C. LIV, S. 209 (1990). İnalcık, Halil, “Eyalet”, TDVİA, C. 11, İstanbul 1995, s. 548-550. ________, "Köy, Köylü ve İmparatorluk." V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler, İstanbul 21-25 Ağustos 1989 (1990), s.1-11. ________, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, 1300-1600, İstanbul 2000, s. 61-62 ________, “Osmanılar’da Raiyyet Rüsûmu”, Belleten, C. XXIII, S. 92 (1959), s. 575-610. Kaçar, Turhan, “Mezopotamya’da Roma-Sasani Çatışmaları, I. Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2006. Karaboğa, Durmuş Volkan, XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir Eyaleti’nde İktisadi Hayat (1518-1568), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Isparta 2017. Keser Kayaalp, Elif, "Boundaries of a Frontier Region: Late Antique Northern Mesopotamia", Bordered Places-Bounded Times: Cross-Disciplinary Perspectives on Turkey, Edt. Emma L. Baysal- Leonidas Karakatsanis, Ankara 2017, s. 135-48. Kılıç, Remzi, “Diyarbakır ve Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı Devleti’ne Katılması (1515-1517) ve Sonuçları”, Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır 2014, s. 575-590. Kılıç, Orhan 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdari Taksimatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elâzığ 1997. ________, “Ocaklık”, TDVİA, C. 33, İstanbul 2007, s. 317-318. ________, “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM, S.10 (1999), 119-137. Koç, Ümit, “Ortaçağlardan XVI. Yüzyıl Sonlarına Tekstil Boyacılığında İdari Yapılanma ve Üretim Standartları", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 177 (2008), s. 161-187. Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978. Kütük, Ahmet, Bizans İmparatorluğu Döneminde Nusaybin'in Siyasi, Sosyal, İktisadi, Mimari ve Kültürel Durumu: IV.-X. Yüzyıl, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elâzığ 2012. ________, Nisibis (Nusaybin) Bir Kadim Şehrin Hikayesi, Divan Yayınları, İstanbul 2018, s. 129-137. ________, Orta Çağ’da Nusaybin Bölgesinin Siyasi, Sosyal, İktisadi ve Kültürel Durumu, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2006. Kyle, Smith, "Rereading Nisibis: Narrating The Battle For Roman Mesopotamia", Constantine and the Captive Christians of Persia: Martyrdom and Religious Identity in Late Antiquity, University of California Press, 2016, s. 65-96. Laflı, Ergün, “Helenistlik, Roma İmparatorluk ve Geç Roma-Erken Bizans Dönemlerinde Nusaybin ve Çevresi Arkeolojisi: Şavi Höyük VI Roma ve Geç Roma-Erken Bizans Çağları Pişmiş Toprak Buluntuları”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, 27-28 Mayıs 2004), Ankara 2009, s. 17-40. Lowry, Heath W., Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi, 1461-1583, Çev: Demet ve Heath Lowry, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2010. Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1987. Öz, Mehmet, “Tahrir”, TDVİA, C. 39, İstanbul 2010, s. 425-429. ________, “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”, Vakıflar Dergisi, S. XII (1991), s. 429-439. Özcan, Reyhan, 1518 (H. 924) ve 1522-1523 (H. 928-929) Tarihli Arabgir Sancağı Tahrir Defterleri (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış̧ Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ, 2000. Özdeğer, Mehtap, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Miri Arazi Rejimi ve Tahrir Geleneği”, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 5 (2003), s. 1-13. Pınar, İlhan, “Karsten Niebuhr’un Gözüyle 1760’larda Mardin ve Diyarbakır”, Tarih ve Toplum, C. 27, S. 161. Şahin, İlhan, “Nahiye”, TDVİA, C. 32, İstanbul 2006, s. 306-308. Şimşek, Bediha, İlk Dönem İslam Tarihinde Nusaybin ve Nusaybin Akademisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2017. Thevenot, Jean, Thevenot Seyahatnamesi, Edt. Stefanos Yerasimos, Çev. Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014. Tudela’lı Benjamin & Ratisbon’lu Petachia, Orta Çağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, Kaknüs Yayınları, Çev. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001 Tuncel, Metin, “Nusaybin”, TDVİA, C. 33, İstanbul 2007, s. 269-70. Turan, Ahmet Nezihi, XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, TTK Basımevi, Ankara 2012. Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999. ________, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK Basımevi, Ankara 1989. ________, “Diyarbekir’de Osmanlı Hakimiyetinin ve Diyarbekir Beylerbeyliği’nin Kurulması”, Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır 2014, s. 567-573. Yalçınkaya, Dursunbey, II. ve VII. Yüzyıllar Arasında Nusaybin, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2010 Yörük, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray, Tablet Yayınları, Konya 2005. Zeydan, Corci İslam Uygarlıkları Tarihi, Çev. N. Gök, İstanbul 2004.